Psixologiyasi
Yüklə 6,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Kaykovus Unsurulmaoni
— 63 yoshida o g liga atab «QOBUSNOMA» yozib, unda o ‘zining bola tarbiyasi, oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalarini bayon etdi. Kitobdagi asosiy g‘oya — yoshlarni ota-onani hurm at qilishga, e ’zozlash- ga chaqirishdir. Uning bu boradagi fikrlari pandnom aning «Ota-ona haqqini bilmoq zikrida» bobida bayon etilgan: «Har bir farzandki, oqil va dono bo ‘lsa, ota-ona, m ehr-m uhabbati- ni ado etmakdin bosh tortmagay». U bu borada «Nima eksang, shuni o ‘rasan» degan maqolni ishlatib, u oilada bola tarbiyasi- ning q o ‘yilishi ana shu m uhim maqol asosida qurilsa, maqsadga muvofiq bo ‘ladi, deb hisoblaydi. M a’lumki, «QOBUSNOMA» tarbiya borasida shunchalik nodir asarlardan hisoblanadiki, uni m ashhur hind masali «Kalila va Dimna», N osir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul haqoniq», A lisher Navoiyning «Mahbub ul qulub», «Vaqfiya» kabi asarlar qatorida ko‘radilar. Undagi fikrlar va ko‘rsatm alar ota-onalar uchun, ayniqsa o ‘smir va o ‘spirinlik yoshidagi yigit-qizlarni tarbiyalanishida muhim dasturdir. Turmush madaniyati, odob-axloq, sevgi-muhabbat borasi da o ‘ziga xos qaytarilmas fikrlar sohibi buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiyning «M ahbub ul-qulub» yoki «Qalblarning sevgisi» deb nom qo ‘yilishi bejiz emas. Chunki bu asarda Navoiy insonlarga qalbidagi eng kerakli o ‘gitlarini bayon etib, ularni turmushdagi, oilaviy hayotdagi turli hodisalar va vaziyat- 21 lard an chiqishga im kon beruvchi yaxshi fazilatlar, ulam i tar- biyalash masalalariga diqqatni qaratadi. Risolaning «Uylanish va xotinlar to ‘g‘risida» bobida u uylanish va uning foydasi, oilaviy m unosabatlar haqida durdona fikrlami bayon etadi, U nda asosan insoniyat dunyosida mavjud bo ‘lgan 3 xil sevgi ning naqadar go‘zal, tabiiy va insoniyat taraqqiyoti uchun zarurligini zikr qiladi. Insoniy sevgi, chin m uhabbat, ikki xil — jinsning turm ushda barkam ollik kasb etishi kabi g ‘oyalarni tarannum etgan bu nodir asar bugungi davrimiz uchun ham g‘oyat gim m atlidir. Navoiy ayol kishining oiladagi o ‘rniga quyidagicha to ‘xtaladi: «Yaxshi xotin — oilaning davlati va baxti. Uyning ozodali- gi, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan, husnli b o is a — ko‘ngil yozig‘i, xushmuomala b o isa — jo n ozig‘idir. Oqila bo ‘lsa, ro ‘zg‘orda tartib-intizom b o ia d i, asbob-anjom lar saranjom turadi. Kishi bu kabi jufti halol bilan qovushsa, agar bunday baxtga erishsa, g‘am va kulfatda sirdoshga, oshkor va pinhoniy dard-alam da hamnafas tan mahramiga ega b o iad i. Turm ushda boshingga har qanday jafo tushsa, ham darding u. Teskari aylanuvchi falakdan har balo kelsa, ko'makdoshing u. K o‘nglingga g‘am yuzlansa, u ham roh, badaningga xastalik va zaiflik kelsa, uning ham joni halak, am m o xudo ko ‘rsatmasin, nomuvofiq xotin uchrasa, o ‘z uyingda halokatli illat paydo b o ia d i. U beandisha, shallaqi b o is a , k o ‘ngil undan ozor chekadi va yomonlik axtaruvchi b o isa, undan ruh azob cheka- di. Tili achchiq b o is a , barchaning diiini yaralaydi, pokiza b o im asa, eriga yuzi qoralik keltiradi, agar mayxo‘r b o isa , uy odobi yo‘qoladi, axloqsiz b o isa , oila rasvo boiadi». Buyuk allomaning oilaviy baxt, sevgi va er-xotin m uno sabatlari, ularga zarur b o ig a n fazilatlar borasidagi bunday fikr- larini bilish, ularga rioya qilish har bir yoshning muqaddas burchi b o im o g i shart. Sharqda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga qadim dan jiddiy ahamiyat berilgan. U lar «Nasihatnoma», «Pandnoma», «Hikmatnoma» tarzida bizgacha yetib kelgan. Bu m anbalarda qizlarni hayotga tayyorlashda, ularda birinchi navbatda insoniy fazilatlar shakllangan b o iish i, oila muqaddas, uni avaylab-as- rash aynan uy bekalariga b o g iiq ekanligi haqida turli tarbiyaviy ahamiyatga ega b o ig a n hodisalar hikoya qilinadi. «Bolajonim, sevikli qizim, m eni yaxshilab tingla. N asihat 22 har kimga lozimdur, o'git ham m aga zarurdir. Nasihat bilma- ganga o'rgatadi, bilganni esiga soladi. Alloh bergan qonunga ko‘ra, hayotga qadam qo‘yadigan har bir qiz erga, har bir erkak ayolga muhtoj b o ‘ladi. Erkaklar ayol uchun, ayollar erkak uchun yaratilgandir. Hayot mavjud ekan, bu qonunni hech kim buza olmaydi. Shu sababli, sen tug‘ilib o ‘sgan va voyaga yetgan uyingdan, yayrab-yashnab, o ‘ynab-kulib yurgan yeringdan chiqib, o ‘zing bilmaydigan, notanish uyga borasan. Kelajakda bu uy senikidir. Sen eringga shunday xizmat qilki, ul ham senga qul bo‘lsin! Sen unga yer b o ‘lki, u senga osmon boisin! Sen unga uy b o ‘l, ul senga ustun bo ‘lsin! Aytganlariga amal qilsang, ering bilan go‘zal hayot kechi- rasizlar, m as’ud, baxtiyor va saodatli turm ush qurasizlar. Bizlar ham (har ikki oila — bizning ham eringning oilasi ham) huzur-halovatda baxtiyor bo'lam iz. Aks holda (ya’ni aytgan- larimga amal qilmasang) ikkala oilada ham huzur-halovat b o ‘lmaydi. Sen o ‘zing bir jahannam da yashagandek b o ‘lasan. Qizim! Endi senga aytadigan o ‘n o ‘gitimga quloq sol! Bulami doimo yodingda tut: 1. Q anoat sohibasi bo ‘l. 0 ‘z holingga shukur qil. Y a’ni ering uyga nimaiki olib kelsa, u xoh yeydigan, xoh kiyadigan narsa bo‘lsin, xushfe’llik bilan, go‘zal odob bilan qabul qilib ol, eringga tashakkur aytib, xushnudlik ko‘rsat. Zero, baxtli hayot kechirmoqning bir yo‘li o ‘z holiga shukur etmoqlikdir. Holiga shukur etmagan, o ‘z nafsini tiymagan kishida ko‘ngil huzuri, qalb rohati bo ‘lmaydi. 2. Eringga itoat qil, qil degan ishlarini qil, qilma deganini qilma! Y a’ni, ering bilan suhbatlashganda, m uloqotda b o ‘l- ganda itoatli boMishingni, uning so‘zlarini odob bilan tinglab, ado etishingni sening so‘zlashib, quloq solishingdan tushunib oladigan bo ‘lsin. Shunda Alloh Taolo sendan xushnud va uyi- ngiz saodat nuridan porloq b o ‘ladi. 3. Eringning ko‘zi tushadigan joylarga yaxshi e ’tibor ber! Y a’ni uyning ichini, tashqarisini nihoyatda toza tut. Shunday qilki, eringning ko‘ziga bir chirkin yer ko'rinm asin. 4. Ust-boshingni toza tut. Ering faqat xushbo‘yni sezsin, dimog‘iga yom on hid kelmasin. Chunki yom on hidlar ering ko‘z o'ngida sening obro‘yingni tushiradi. Sendan irganishiga sabab bo'ladi. Shuni yaxshi bilgilki, tozalik va zariflik eng 23 yaxshi narsalardir. Inson ko‘ziga xush ko ‘rinishlik shular bi land ir. 5. Ovqatni vaqtida tayyorla. Ya’ni ovqatlanish vaqtini hech qachon kechiktirma. Ering qachon ovqatlanishga o ‘rgangan b o isa, o ‘sha paytda ovqatini tayyorlagin. U kelishi bilan darhol dasturxon sol. Shuni yaxshi bilginki, ochlik insonning tez jahlini keltiradi. 6. Uyqu vaqtini, uyg‘onish paytini yaxshi bilib ol! Ya’ni, uning qachon uyquga ketish payti bo ‘lsa, o ‘rnini tayyorlab qo ‘y. Zero, uyqusizlik insonni xafaqon etadi. Asabning buzu- lishi, xafaqonlik odamlarning ehtirosi, m uhabbatini sekin- sekin so‘ndiradi. 7. Eringning moli va ashyosiga juda e ’tiborli b o ‘1! Ya’ni, eringning m ol-dunyosini yaxshi saqla, ashyolarini avayla, muhofaza qilgil. Chunki uning m ol-dunyosi senikidir. Em ing m ol-dunyosini isrof etmaslik ish bilish va qadriga yetish de- makdir. 3. Eringning qarindosh va yaqinlariga hurm at k o ‘rsat! Y a’ni eringning qarindoshlari va yaqinlariga hurm at, uning e ’tiborini qozonm oq demakdir. Ularni hurm at qilish eringni hurm at qilish demakdir. Bu esa qadr va e ’tibor qozonishdir. 9. Eringning sirini boshqalarga aytma! Ya’ni eringning b a ’zi sirlarini bilgan vaqtingda ehtiyot b o iib , uni saqla, birovlarga aytib yurma. Agar aytib qo ‘ysang, uning g‘azabini keltirib qo ‘yasan, ishonchini yo'qotasan. Bunda tuzayotgan oilangiz buziladi. 10. Eringning dinga to ‘g ‘ri keladigan barcha buyruqlarini ado qil! H ech qachon unga nisbatan itoatsiz bir harakat bolm asin. Agar bir shunday harakat b o isa, senga kin saqlab, oxiri dushman b o iad i. U senga dushmanlik y o iin i tutsa, sen ko‘p zarar ko‘rasan va qolingdan hech narsa kelmaydi. Shuni yaxshi bilib olginki, ering xafa b o lg a n d a sen nash’ali, xursand bolishdan, u xursand b olganda, sen xafa b o lish d an juda ehtiyot bolgin. Chunki uning xafa b o ig an paytida sening xursand ko‘rinishing, uning quvonchli b o ig an vaqtlarida sening g ‘amgin bolishing unga ham dard bolm aslik kabi bir qusurni o ‘rtaga tushiradi. Bu esa, fahmsiz va tarbiyasi yom on odamlarga munosib ishdir. Bu sen kabi yuksak bir tarbiya ko‘rgan aqlli va oqila xotin- larga munosib emas. 24 Bolajonim! Eringga qanchalik k o ‘p sevgi va hurm at ko‘rsatsang, o ‘zing shunchalik m uhabbat va hurmatiga erisha- san. Aytganlarini qanday bajarsang, so‘zlarini tinglasang, shu darajada m uhabbat va hurm atga sazovor b o ‘lasan. Farzandim! Shuni yaxshi bilginki, bu o ‘gitlarimni o ‘rniga qo‘yib bajarib, keragicha amal qilib, o ‘zingning shaxsiy istak va orzularingga erishishing uchun ering ham o ‘z istaklariga erishi- shi kerakdir. Ering istaklarini o ‘zingning orzu-istaklaring deb bilsang, u holda bu o ‘gitlarimga amal qilgan bo ‘lasan!» Bu nasihat oila uyasida jannat hayotida yashashni istagan kelinchaklarga qaratilgandir. Bu o ‘gitlar butun hayoti davomida o ‘z tajribasidan o ‘tkazgan onaning nasihatidir. Bu nasihat hozirda ham shirin turm ush qurish va uni chi- royli idora etish uchun har bir turmushga chiquvchi aqlli qizga suv va havodek zarurdir. Qanoat, sabr-bardoshli bo ‘lish, erning xohishiga qarab, uni hurm at qilish, oilada tozalikka, hayot gigiyenasiga rioya qilish, pazanda b o lish , ovqatni vaqtida, mazali pishirish, rejali te- jam kor bo ‘lish har bir oilaning barqarorligini, osoyishtaligini ta ’minlovchi omillardir. Y usuf Tovasliy o ‘gitlariga ko‘ra, erining m ol-m ulkini saqlash — bu o ‘zining, bolalarining m ol-m ulkini saqlash de- makdir. Uyda er mulkini tejamaydigan, saqlashni bilmaydigan xotin oila zavolidir. Shuningdek, erning qarindoshlariga hurm at ko‘rsatish aqlli ayol uchun eng to ‘g‘ri yo‘ldir. Ota-bobolarimiz «gulni sevgan tikonni e ’zozlaydi», — deydilar. Erining qarindosh lariga izzat va hurm at ko‘rsatishni bilmaydigan ayol huzur ichi da yashash yo‘llarini bilmaydigan ayoldir. Gul sevilib, tikon sevil- maydimi? Tikonni izzat qilmagan, gul isidan bebahra qoladi. Erining qarindosh yaqinlariga hurm at ko‘rsatishni bilmagan ayol erining ko‘nglini ololmaydi, uning m ehrini qozona olmaydi, u erining nafratiga uchraydi, muhabbatini so‘ndiradi. Aqlli ayollar bunday yo‘lni tanlamaydilar. Shu o ‘rinda donishm andlar ayol kishi erning sirini o ‘zgalarga oshkor etmaslik ham ulam ing eng yaxshi fazilati ekanligini uqtiradilar. «Erning siri — oilaning siri. Haqiqatda er sirini qalbining eng to ‘rida tutgan aqlli xotinlar o ‘z oilalarida huzur va rohat quradiganlardir». Shuning uchun har bir oqila ona, qizini uzatar ekan yoki qizini oilaviy hayotga tayyorlar ekan — baxtli yashashi, baxtli 25 yashash uchun esa faqat oilada yashamog‘ini uqtirishi kerak. Chuitiki juft bo ‘lib yasham oq hayot sunnatidir. N ikoh vositasi- da, shar’iy yo‘l bilan juft b o ‘lib yashash — axloqiy poklik va sog‘lik garovi, jam iyat mustahkamligi asosi ekanligini anglatish, unga amal qilishini tushuntirishi kerak. Yuqorida keltirilgan fikrlar yoshlarning yaxshi oila qurishi va baxtli yashashi uchun zarur dasturulamal hamdir. M ana shunday o ‘gitlar bilan o ‘stirilgan qizlarimiz ibo-ha- yoli, andishali bo ‘lishgan. U lar ota, aka-uka va erlarining hur- m atida b o ‘lishgan. T urkiston xalqlarining psixologiyasi, turm ush tarzidagi o ‘ziga xosliklar, o ‘zbek ayolining odobi va axloqi, oilada o ‘zini tutishi juda ko‘p ohm lar va allom alam i qiziqtirib kelgan. Masalan, XIX asrning 70-yillarida farangistonlik etnograf, olim a, m u saw ir B urdon xonim T urkiston ellari o ‘rtasida tadqiqot olib borgan edi. U bu xalqlaming hayot tarzi bilan tanishish jarayonida ayollaming odobi, bolalarga m unosabati va er-xotin munosabatlarining guvohi bo ‘ldi. Unga o ‘zbek ayoli ning o ‘z uyida, to ‘y-marosimlarda, qo ‘n i-q o ‘shnilar bilan m u loqotda o ‘zini tutishi, axloq-odobi, sharm-hayosi uni hayratda qoldirdi. «Biz, — deb yozgan edi u, — m adaniylashgan O vro‘po ayollari axloq-odobni, iffatni bizning nazarim izda yow oyi hisoblangan turkistonlik ayollardan o ‘rganm og‘imiz joiz ekan... Lesgaft, D idro nazariyalaridan m utlaqo bexabar bu ayollar axloq nazariyasidan q o ila n m a yozsalar arzir ekan...» /«Saodat»,1993, 10/. Olima xonimning zam ondoshi va maslakdoshi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida yashab ijod qilgan Faxr-ul banot Sibgatulloh qizi ham o ‘z davrining olimasi edi. U ning asarlari birinchi navbatda xotin-qizlarga qaratilgan b o ‘lib, «Qizlar tar- biyasi», «Oila saboqlari» kabi kitoblari qizlar m aktablarida darslik sifatida ham qo‘llanilgan. Bu risola 87 saboqdan iborat b o ‘lib, unda xulq-atvor, yurish-turish, m uom ala m adaniyati- ning psixologik asoslari berilgan. Q adim dan qizlar tarbiyasi, ularni e ’zozlash, ularga o ‘zgacha m ehr bilan qarash xalqimizning oliy fazilati b o ‘lgan. Shu sababdan xalq og‘zaki ijodi nam unalarida ham bu masala- ga e ’tibor berilgan. Buning tasdig‘i sifatida ushbu rivoyatni keltirishni lozim deb topdik. «Bir vaqtlar davlatmand aqlli odamning qizi aqlli-odobli 26 yigitga uzatilibdi. Kuyov odobli b o ‘lganligi uchun qaynota tom onidan juda sevikli kuyov bo ‘libdi. Qizning ukalari atrofidagilaming ta ’siridanmi, yoki yoshlik qilibmi, otalari pochchasini bunchalik yaxshi ko‘rishiga g‘ayr- lik qila boshlabdilar. 0 ‘g‘illaridan biri akasiga bir kun: — Akajon, otam hadeb «Kuyovim, kuyovim» degani degan. H am m a vaqt pochcham iz uyga kelganda turli shirin ovqatlar qilinadi. Otam «kuyov u n day, kuyov bunday» deb maqtaydi, xolos. Kuyov shunday yaxshimi? — deydi. Bu gaplardan xabar topgan ota — ey, mening aqli to ‘lish- magan o ‘g‘ilginam, kuyovimni nega yaxshi ko‘rishimni bilasan- mi? — deydi. U sen bilan mening nomusimizni q o ‘riqlaydi. Qizimizni, onangni, farzandimizni, bolajonimizni himoya qi ladi. Aslida m en qizimni himoya etishim kerak, lekin hozir u him oya qilayapti. Men uni yaxshi k o ‘rm ay kim ni yaxshi ko‘ray? Qizimizni juda yaxshi ko‘rganim uchun kuyovimni ju da yaxshi ko‘raman. Kuyovimni sevish qizimni sevish de makdir. Agar qizimga kuyovim qaramasa, men qarashim kerak b o ‘ladi. Sevikli o ‘g‘illarim, ko‘zim nurlari! Ayol, ona, qiz oilaning nomusidir. Nomusni saqlash, q o ‘riqlash mard erkak- larning ishidir. M ana, nomus nimaligini sizlarga o ‘rgatdim. Men qanday b o ‘lsam, siz ham shunday bo ‘lasiz. Onangiz siz ning nom usingizdir. M en o ‘lsam, pochchangizga bir gap b o ‘lsa, opangizga siz qaraysiz, uning nomusini siz q o ‘riqlaysiz. Shunday ekan, mening aytganimga quloq solib, pochchangizga m ehr va hurm at ko‘rsatasiz, deydi.» Shariatda qizini turmushga chiqarib, undan aloqasini uzgan ota haqiqiy ota hisoblanmagan. Haqiqiy ota qiz farzandini ham astoydil tarbiyalaydi, ham turm ushga beradi, ham keyinchalik unga mehribonligini ko‘rsatib turadi. Farzandi, avlodi qadr- qimmatini bilmagan, avlodiga muhabbati boMmagan, avlodini yomon yo‘ldan qaytarmagan, to ‘g‘ri yo‘lga boshlamagan ota haqiqiy, chin musulm on emas, deyiladi. Shuning uchun ham Hadisi Sharifda har kimki uch qiz farzand o ‘stirib, ularni turmushga berib, ularga yaxshilik qilish- ni davom ettirsa, ul kimsa jannatiydir, deyilgan. Fan va ilm -u m a’rifat taraqqiyotida m uhim o ‘rin tutgan XIX asming ikkinchi yarmi va XX asr olim, m a’rifatparvar- 27 lari — Ahmad Donish, Furqat, Muqimiy, Zavqiy, Avaz 0 ‘tar, Abdulla Avloniy kabilar esa Sharq mutafakkirlaridan ruhlanib, axloq-odob, oila etikasi va psixologiyasiga oid qator asarlar yaratdilar. Abdulla Avloniyning oila pedagogikasi va psixologiyasiga oid fikrlari ham diqqatga sazovordir. Uning 1913-yilda yozgan va ] 917-yilda ikkinchi marta nashr qilingan «Turkiy guliston yoxud axloq» asari Kaykovusning «Qobusnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilik», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston va bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarlariga o ‘xshash janrda yozilgan bo ‘lib, m uallif unda oilada bola tarbiyasi va um um an oilaning ijtimoiy rolini ochib bergan. Avloniy tarbiya jarayoni da oilaning va jam oatchilikning o ‘rnini alohida ta ’kidlaydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar g‘oyat katta ahamiyatga ega. Bolaning shaxs sifatlariga to ‘xtalib, unda oilaning rolini ko‘rsatar ekan, «Qush uyasida ko‘rganini qiladur», — deydi. «Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanib, go‘zal xulqlarga odatlanib katta bo ‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson b o ‘lub chiqar...». D em ak olim, bola tarbiyasida oilaning rolini birlamchi qilib q o ‘yadi: “ ... tarbiyani tug‘ilgan kundan boshlam oq lozim ekan. Tarbiyani kim qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga «birinchi uy tarbiyasi — bu ona vazifasidir. Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi — bu ota, muallim, mudarris va hukum at vazifasidir, — degan javob bersak». K o‘rinib turibdi- ki, Avloniy bolaning mukam m al tarbiyasi nafaqat oilaga, balki maktab va jam oat tashkilotlariga ham bog‘liqligini e ’tirof etib, tarbiya masalasini um um insoniy vazifalar darajasida talqin et- gan. Yuqoridagi qisqacha tahlillarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, m usulm on olami, Sharq mutafakkirlari orasida oila m uam m o- lari bilan shug‘ullangan va shu xususda o ‘zlarining qimmatli fikrlarini kelgusi avlodlar uchun qoldirgan olimlar juda ko ‘p. Biz ulam ing ayrimlariga to ‘xtaldik xolos. 28 |