Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
etməsini əks edən tipik qrafik şəkil 5.2.-də verilmişdir. Sosial – mədəni sistemlərdə yüksəliş prosesləri təkcə xətti asılılığa tabe olmamalıdır. Şəkil 5.3. şəkil 5.4. Yüksəlişin trayektoriyası e tipli eksponensial əyri (şəkil 5.3.), kvadratik əyri (şəkil 5.4.) ilə təsvir oluna bilər. S göstəricisinin daha yavaş yüksəlişini çox vaxt loqarifmik trayektoriya (şəkil 5.5.) əks etdirir. Düzdür, göstəricinin qiyməti heç də həmişə monoton olaraq artmır. Prosesin gedişində qısamüddətli azalma da mümkün ola bilər. Şəkil 5.6.-da bu cür trayektoriyanın kubik modeli (S(t) = а/ + а/+ + а,* + U4) təsvir edilmişdir. Real proseslərin əksəriyyəti əbədi olaraq yüksələ bilməz. Mövcud resursların məhdudluğu yüksəlişi tormozlayır və bəzi son hədd sayılan qiymətləri aşmağa imkan vermir. Yüksəlişin həddlərinin və ya dolğunluq nöqtələrinin olması adətən iki tip modellə təsvir olunur: Şəkil 5.5. şəkil 5.6. Şəkil 5.7. şəkil 5.8. a) bükülmə nöqtələri olmadan dolğunluq (şəkil 5.7.). Belə trayektoriyalara S=A^ – e~1 və ya S=aq-1/t (hiperbola) funksiyası malik ola bilər. Şəkil 5.9. b) bükülmə nöqtəsi olan dolğunluq (şəkil 5.8.). Bu tipdən olan əyri loqistik və ya S şəkilli adlandırılır. S=D, (1+e~() tipli funksiya bu cür trayektoriyaya malikdir. Bundan sonra gələn şərhdən görəcəksiniz ki, bir çox sosial-mədəni proseslərin gedişi məhz loqistik əyri vasitəsilə yaxşı təsvir olunur belə proseslər əvvəlcə çox yavaş yüksəlirlər. Sonra yüksəliş sürətlənir, məsələn, müsbət əks-əlaqənin konturunun təsiri altında. Amma bükülmə nöqtəsini keçdikdən sonra yüksəliş tempi yavaşımağa başlayır. Mənfi əks-əlaqənin təsiri altında proses əvvəlcə yavaşayır, sonra isə mümkün son hədd sayılan A qiymətini keçmədən stabilləşir. Artıq deyilmişdir ki, sosial-mədəni proseslərin ən populyar forması sosial zamanın gedişi, haqqında xətti təsəvvürləri əks etdirən düz xətdir. Amma bütün zamanların mütəfəkkirlərini sosial zamanın siklik modelində özünə cəlb etmişdir, hansı ki, inkişafın müəyyən fazalarının periodik olaraq təkrarlanmasını, ilkin vəziyyətə rekurent qayıtmasını nəzərdə tutur. Şəkil 5.10. Üfiqi trendi olan sunisoidal əyri şəklində siklik tipli sadə trayektoriya şəkil 5.9.-da verilmişdir, xətti yüksələn trendlə olanı isə şəkil 5.10.-da verilmişdir. Keyfiyyət dəyişəninin siklik trayektoriyası riyazi sinusoidlərin qrafikinə mütləq dəqiq olaraq uyğun gəlmir – enib-qalxmaların periodu və amplitudası zamanla dəyişə bilər. Təbiidir ki, keyfiyyət dəyişəni halında sinusoidin dəqiq hərəkəti haqqında danışmaq sadəcə olaraq yersizdir. Bir qayda olaraq prosesin spiral üzrə inkişafını nəzərdən keçirməklə məhz keyfiyyətin dəyişənlərini nəzərdə tuturlar. Məlumdur ki, spiral obrazı böyük generativ qüvvəyə malikdir, insayta çox yardım edir, bunun sayəsində ictimaiyyətşünasların əsərlərində sosial dəyişikliklərin əsas metaforalarından biri kimi çox tez-tez müzakirə obyekti olur. Geometrin obyekti kimi spiral üçölçülü fəzada təsvir olunur, onun bir koordinatı t zamanıdır, digər iki kordinatları isə müşahidə olunan V sisteminin təkamülünü xarakterizə edən S1 və S2 göstəricilərinə uyğundur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, spiral məhz iki qarşılıqlı şəkildə bir-biriləri ilə bağlı olan faktorun qarşılıqlı şəkildə bir-biriləri ilə bağlı olan faktorun qarşılıqlı təsirinin dinamikasını əks etdirir. Şəkil 5.11.-də verilmiş M spiralına aid misal göstərir ki, adi halda spiralı silindrə sarınan xətt şəklində göstərmək olar (ştrix xəttlə göstərilmişdir). Aydındır ki, slindirin üfiqi vəziyyətdə olması heç də vacib deyil, o, əyilmiş şəkildə də ola bilər. S1 və S2 faktorlarının qiymətlərinin dəyişməsinin gedişini aydın şəkildə təsəvvür etmək üçün spiralı əvvəlcə (S1; t) müstəvisi, sonra isə (S2; t) müstəvisi üzərində layihələşdirərək. Nəticədə iki sinusoidal tipli F1 və F2 trayektoriya alınacaq. Əgər biz onların ikisini bir qrafikdə eyni zaman xətti ilə təsvir etməyə cəhd etsək, onda dərhal görərik ki, S1 və S2 faktorlarının enib-qalxma fazaları ilə üst-üstə düşmür (şəkil 5.12.). S1 ə S2 faktorlarının qarşılıqlı əlaqəsini aydın şəkildə təsəvvür etmək üçün (S1; S2) müstəvisində spiral layihələşdirək. Aydındır ki, bu halda biz şəkil 5.13.-də təsvir olunmuş çevrəni almış oluruq. Şəkil 5.11. şəkildə spiral üzrə hərəkət saat istiqaməti ilə (bu halda t zamanına bir parametr kimi baxmaq olar) * çevrə üzrə hərəkətə çevrilir. Çevrənin AB; BC; CD; DA sektorları ilə hərəkəti zamanı S1 və S2 faktorlarının dəyişilmə fazalarının növbə ilə bir-birini əvəz etməsi Cədvəl 5.2. verilmişdir Şəkil 5.12. şəkil 5.13. * Fəzada sadə vintvari xətt parametrik görkəmdə: x=αcost; y=αsint; µ=ct təsvir oluna bilər. Cədvəl 5.2. Şəkil 5.14. Gördüyümüz kimi, nəzərdən keçirdiyiniz halda – sistemin bütövlükdə və onun ayrıca göstəricilərinin inkişaf fazalarının bir-birini növbə ilə əvəz etməsi sinxron deyildir. Xaotik xarakter daşıyan sosial – mədəni proseslərin dinamikasını analiz etmək daha çətindir. Belə bir prosesə nümunə şəkil 5.14.-də verilmişdir. Xaotik proseslərin dinamikası həddindən artıq qarışıqdır və çətin proqnozlaşdırılır. Çox yavaş, bərabər inkişaf ―böyük sıçrayışlarla‖ əvəz olunur, ampliduda və enib-qalxmalar periodu ən qəribə şəkildə dəyişilir. Sosial təkamülün qlobal nəzəriyyələrində qəbul olunduğu kimi belə proseslər üçün ancaq ən böyük ümumi tendensiyaları aşkar etmək mümkün olur. 5.3. Təkamül prosesləri Təkamül nəzəriyyələri üçün cəmiyyətin son üç min və ya on minlərlə il ərzində inkişafının universal prinsip və mexanizmlərinin axtarışı xarakterikdir. Fərz olunur ki, cəmiyyət bioloji orqanizmlər ilə analoji olaraq inkişaf edir, bu zaman hansı isə vacib göstəricilər durmadan artırlar. Nəəzriyyəçilər sübut edirlər ki, təkamül prosesi də daim artır: mürəkkəblik və differensasiya; uyğunlaşma və müxtəliflik; rasionallıq və azadlıq; urbanizasiya və bürokratizasiya. Klassik təkamül prosesində inkişafın öz məntiqi vardır, hansı ki, təkamülün tədrici, aramdız və yüksələn, kumulyativ və dönməz xarakterini müəyyən edir. Təkamül nəzəriyyələri ilə daha müfəssəl şəkildə tanış olmaq üçün (5, fəsil 7-9) – a müraciət etmək olar. Təkamül modellərinə biz dəfələrlə qayıdacayıq, elə buradaca oxucunun diqqətini təkamül nəzəriyyəsinin mükəmmələşdirilməsi istiqamətində iki perspektivli istiqamətə yönəldək. Universal inkişaf nümunəsinə riayət etməkdən imtina (xüsusilə mədəniyyət sahəsində) çoxşaxəli təkamül konsepsiyasına həyat verdi. Amerikan antropoloqu C.Styuart hesab edirdi ki, müxtəlif mədəniyyətlərdə və mədəni sahələrdə inkişaf prosesləri spesifik mexanizmlərin hərəkətinə tabedir (11). Buna görə də təkamül dəyişiklikləri çoxplanlı və çoxşaxəlidir. Styuartın fikrinə görə sosial – mədəni proseslərin inkişafında paralellərin aşkara çıxarılması çoxsaxəli təkamülün əsas predmetidir. sektor Fazanın dəyişməsi S1 S2 AB + + ВС + - CD - - DA - + Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|