Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həyat dövrü modellərinə nümunələr
Danilevskinin və Leontyevin baxışları O.Şpenqlerin (1880-1936) analoji mühakimələrini üstələyirdilər. Özünün əsas əsəri olan ―Avropanın qürubu‖ kitabında Şpenqler dünya tarixində səkkiz mədəniyyəti ayırıb qeyd etmişdir: misir, Hind, Babil, Çin, Yunan-Roma, Bizans-Ərəb, Mayya və Qərbi Avropa. Hər bir mədəniyyət başqa mədəniyyətlərdən ayrıca olan orqanizm kimi traktovka olunur. (səh 67) Mədəniyyətin ömrü min illər olur. Mədəniyyət öləndə ―sivilizasiya‖ şəklində yenidən canlanır, hansında ki, artıq bədii yaradıcılığa ehtiyac olmur. (şəkil 6.1.) Sistem analizində sistemin həyat dövrü dedikdə sistemin yaranmasından onun məhvinə qədər keçən dövr başa düşülür. Ictimai-tarixi sistemin həyat dövrünün tipik modelində Y.V.Yakoves bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edən fazanı (şəkil 6.1.) göstərir: köhnə sistemin içində əmələ gəlmə; daxili latent inkişaf; doğulma, artıq öz ömrünü başa vurmuş, gedən sistemlə inqilabi mübarizə prosesində bərqərar olma; yayılma, üstin, hakim sistemə çevrilmə; yetkinlik, bu zaman sistemə xas xüsusiyyətlər tam olaraq üzə çıxır; qocalma, ziddiyyətlərin artması, böhrana və artıq doğulmuş ―günəş altında‖ öz yeri uğrunda mübarizə aparan yeni, növbəti sistemlə mübarizəyə getmək; ölmək, bərqərar olan yeni sistemin ucqarlarında formasını dəyişmiş ayrı-ayrı parçalar şəklində relikt mövcud olmaq (13, s.42). Həyat siklinin modelləri adətən keyfiyyətli olurlar və tərkiblərində sistemin inkişaf mərhələləri fazaların siyahısı olur. Fazaların sayı və uzunluğu çox geniş hədlərdə dəyişə bilər. Tədqiqatçıları adətən hər fazanın keyfiyyət xarakteristikaları və fazaların bir-birini əvəzetmə mexanizmi maraqlandırır. Aşağıda həyat dövrü modelləri hazırlanmış sistemlərin və sistemaltı sistemlərin tam olmayan siyahısı verilmişdir: Sosial – mədəni sistemlər: sivilizasiya, etnos, institut, ictimai hərəkat, təşkilat, qrup, ailə, fərd. Sosial – mədəni sistemlərin elementləri və sistemaltı sistemləri – təsərrüfat ukladı, texnoloji uklad, incəsənət stili, moda, elmi ixtisas, yeni mallar, cəmiyyətin bütün sahələrində innovasiyalar, modellər. Həyat dövrünün ən maraqlı modellərinin şərhinə başlamazdan əvvəl oxucunun yadına salaq ki, söhbət o modellərdən gedir ki, insanın bütün yaratdıqları kimi onlar da ―öz həyat dövrlərinə malikdirlər: onlar yaranır, inkişaf edir, başqa modellərlə əməkdaşlıq edir, yerlərini daha mükəmməl olanlara verirlər‖ (6, s.55). 6.2. Həyat dövrü modellərinə nümunələr. Sivilizasiyaların həyat dövrü. Artıq qeyd edildiyi kimi sivilizasiyaların həyat dövrü modellərinin hazırlanması ilə bir çox məşhur tarixçilər məşğul olurdular. Ən fundamental tədqiqatlardan biri ingilis tarixçisi A.Toynbiyə (1889-1975) məxsusdur. O, Şpenqlerin təsiri altında ümumdünya tarixi haqqında öz konsepsiyasını işləyib hazırlamışdır, burada söhbət nisbətən qapalı 13 sivilizasiyadan gedir. Toynbi ictimai inkişafın təkrarlanmasının empirik qanunlarını tapmağa cəhd etmişdir. Toynbiyə görə cəmiyyətin inkişafı təqlid vasitəsilə həyata keçir. Əgər primitiv cəmiyyətlərdə qocaları və əcdadları (bu da həmin cəmiyyətləri statik edir) təqlid edirlərsə, sivilizasiyalarda yaradıcı şəxsiyyətləri təqlid edirlər, bu da inkişafın dinamikasını təmin edir. Toynbiyə görə dövran (və ya sivilizasiyaların həyat sikli) dörd fazalardan ibarətdir: yaranma (genezis), inkişaf, sarsıntı və süqut. Sivilizasiyanın genezisi və inkişafı tarixin meydan oxumasına verilən cavab ilə şərtlənmişdir. ―İnsan sivilizasiyaya bioloji istedadı (irsiyyəti) və ya coğrafi mühitin yüngül şərtləri sayəsində nail olmur, ən çətin situasiyaların meydan oxumasına verilən cavab sayəsində - hansı ki, indiyə qədər misilsiz olan səylərə həvəsləndirir – nail olur‖ (8, s.148). ―Meydan oxumaların‖ sırasında əlverişsiz hava şəraitini, yadellilərin hücumunu və öncə gələn sivilizasiyanın çürüməsini göstərə bilərik (10). ―Sivilizasiyanın inkişafı irəliyə hərəkətdir. Sivilizasiya şiddətli həvəs sayəsində inkişaf edir, bu həvəs onları tarixin bir meydan oxumasına – çağırışına verdikləri cavab vasitəsilə sonrakı çağırışa doğru çəkib aparır: differensiyadan inteqrasiyaya və sonra yenidən differensasiyaya. Sivilizasiyanın inkişafı (tərəqqi) sivilizasiyanın mərkəzindən ucqarlarına kimi ərazi ekspansiyasına can atmaq militarizmin yaranmasına səbəb olur, bu da dörd və ya beş min il ərzində sivilizasiyaların sarsılmasının geniş yayılmasının səbəblərindən biridir. Militarizm lokal dövlətləri daxili müharibələrə çəkməklə sivilizasiyaları sarsıdır‖ (10, s.214, 217, 222). Sarsıntı fazasında sosial, siyasi və iqtisadi münaqişələr artır. Tarixdə bütün sivilizasiyaların süqutunda bir dağılma ritmini tutmaq olar... Sarsıntı anında başlayan tənəzzüldən sonra dirçəlmə gəlir ki, bu da universal dövlətin yaranma anı ilə eyni vaxta düşür. Amma bu proses də öz növbəsində sarsıntı ilə sona yetir, ondan sonra yeni tənəzzül dövrü gəlir, sonra artıq dövrü olmayacaq, hər şey tam süqutla sonlanacaqdır‖ (10, s.477). Etnosun həyat dövrü. Tarixdə dövrülülük ideyasını tənqid edən L.N.Qumilev qeyd edirdi ki, ciddi ritmin olması tarixi faktlarla təsdiqlənməmişdir. Bu konsepsiyaların əsas çatışmazlığını Qumilev onda görürdü ki, onlarda ayrıca insanda və ictimai kollektivdə sosial və bioloji olanlar arasında sərhəd çəkilir, halbuki bu faktorlar qırılmaz birlik halındadırlar. Qumilev hesab edir ki, passionarlıq anlayışını daxil etməklə etnosun inkişafını müəyyən edən faktoru tapmışdır. Passionarlıq – fərdin məqsədə çatmaq üçün çox gərginliklərə və fədakarlıqlara dözmək qabiliyyətində və məqsədə can atan zaman (çox vaxt xəyali olaraq) aşkara çıxan davranış və psixikasının xarakteristikasıdır. Şəkil 6.2. Etnogenezin təkan zamanı yaranan etnos dərhal sistem halına keçməlidir, yoxsa o, qonşuları tərəfindən məhv ediləcəkdir. Özünü qoruyub saxlamaq üçün etnos sosial institutları yaradır, hansıların ki, xarakteri konkret coğrafi şəraitlərlə və zamanla (bəşəriyyətin inkişaf mərhələsi ilə) proqramlaşdırılmışdır. Özünü təsdiq etməyə tələbat sistemin sürətlə inkişafını, onun ərazi ekspensasiyasını və daxili etnik əlaqələrin mürəkkəbləşməsini şərtləndirir. Etnosun inkişafı üçün güc isə özlüyündə həmin populyasiyanın passionarlığından götürülür. Sistemin yüksəlişi inkişaf inersiyasını yaradır, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|