Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.4. Sosial proseslərin izah edilməsi
Y.N.Tınyanov ədəbi təkamülün xüsusiyyətlərini tədqiq edərək analoji hipotezi irəli sürmüşdür. Tınyanov ədəbi janrın liderliyi, populyarlığı problemini nəzərdən keçirərək qeyd edirdi ki, təkamül prosesləri planlı deyil, sıçrayışlar şəklində axıb gedir. Hər hansı bir janrın süqut etdiyi dövrdə, həmin janr mərkəzdən ədəbi prosesin periferiyasına keçir, onun yerinə isə ədəbiyyatın dibindən mərkəzə yeni bir hadisə üzüb gəlir (4). Təkamül prosesinin analoji sxemini Tokio universitetinin professoru Y.Murakami, S.Kumon və S.Soto modernləşdirmənin yapon modelinin xüsusiyyətlərini analiz edərək işləyib hazırlayıblar. Yapon alimlərinin rəyinə görə modernləşdirmənin müasir nəzriyyələri tarixi prosesin çoxşaxəli xarakterli olmasının qəbuluna əsaslanmalıdır, belə ki, ictimai inkişafın hər bir yeni pilləsində aparıcı rolunu əvvəlki mərhələdə ―periferiyalı‖ rolunda olan təkamül xəttlərindən biri ola bilər (2). Təkamül nəzəriyyələrində son dövrə qədər adaptasiya və təbii seçmə proseslərinə əsaslanan tədirici, aramsız inkişaf ideyası üstünlük təşkil edirdi. Amma, son illər ―fasiləli müvazinət‖ konsepsiyası getdikcə daha çox populyarlaşır. ―fasiləli müvazinət‖ nəzəriyyəsi ilk dəfə olaraq bioloqlar N.Eldrec və S.Hould tərəfindən 1972-ci ildə formalaşdırılmışdır (6). Onların rəyinə görə bioloji, makrotəkamül dəyişiklikləri partlayış xarakter daşıyır. Uzun sürən sabitlik (durğunluq) dövrləri qısamüddətli sürətli dəyişikliklərlə əvəz olunur, bu dəyişikliklər prosesində yeni bioloji növlərin yaranması baş verir. P.Kun tərəfindən hazırlanmış ―normal‖ elmin mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi və yeni elmi paradiqmaya inqilabi keçid modeli yuxarıda adı gedən sxemə uyğun gəlir. Yeri gəlmişkən, ―fasiləli müvazinət‖ nəzəriyyəsinin özünü yeni təkamül paradiqması adlandırırlar. Bu ideyaları sosial-mədəni, təşkilati və iqtisadi dəyişikliklərə tətbiq edərkən daha da inkişaf etdirən işlərin sayı getdikcə çoxalır. 5.4. Sosial proseslərin izah edilməsi Sosiologiyada ən əlamətdar hadisələrdən biri 1998-ci ildə ―Sosial mexanizmlər. Sosioloji nəzəriyəyə analitik yanaşma‖ məqalələr məcmuəsinin nəşri oldu (9). Məcmuənin müəllifləri (adların arasında C.Elster, D.Hambett, R.Budon, A.Sorensen, A.Stinckomb, R.Hedstrem və başqa məşhur sosioloqlar var idi) vahid bir rəyə gəlirlər ki, sosiologiyanın əsas məsələsi sosial proseslərin gedişini generasiya və izah edən fundamental sosial mexanizmlərin aşkara çıxarılması və öyrənilməsidir. § 4.2.-də qeyd olunduğu kimi, sosial mexanizm – bu öyrənilən prosesin səbəb – nəticə modelidir. Belə modellər müxtəlif faktorların (dəyişənlərin, indikatorların...) qarşılıqlı təsirinin sosial proseslərin real gedişini kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının necə generasiya etməsini göstərirlər. Müəlliflərin fikrinə görə (9) səbəbiyyət – nəticə modelləri öz-özlüyündə öyrənilən hadisələrin tam və qəti izahını vermirlər. Iş ondadır ki, sosial həyatda abstrakt faktorlar və dəyişənlər deyil, real insanlar hərəkət edirlər. Buna görə də, elan olunan səbəb – nəticə əlaqələrinin insanların inancları və məsləkləri ilə necə qarşılıqlı təsirdə olmasını, onların davranışını necə formalaşdırdığını izah etmək də zəruridir. Sosial mexanizm anlayışının traktovkası genişlənir və təkcə səbəbiyyət nəticə modelini deyil, həm də fərdlərin eləcə də fərdlər və sosial aqreqatlar arasındakı qarşılıqlı təsir münasibətlərinin izahını da əhatə edir. Məcmuənin müəlliflərindən biri T.Şellinq belə bir misal gətirir: sürücü qabaqda gedən maşına qədər olan məsafəni kontrol edəndə - bu fərdlər arasındakı qarşılıqlı təsirdir; əgər sürücü öz maşınının sürətini maşın axınının orta sürətinə uyğun olaraq tənzimləyirsə, onda bu fərdin və sosial aqreqatın qarşılıqlı təsir göstərməsidir. Şellinqin rəyinə görə, sosial mexanizm öyrənilən fenomeni təkrarlayan abstrakt modelin fərdi davranışının terminlərdə interpretasiyasıdır (9, s.33). Sosial mexanizm anlayışının belə traktovkası metodoloji individualizmin paradiqmasına uyğun gəlir. Iqtisadi nəzəriyyəyə geniş bütün analiz olunan hadisələr ancaq fərdlərin məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi izah olunur. Iqtisadi nəzəriyyədə fərd bir qayda olaraq rasional qərarlar qəbul edir – gözlənilən faydanı (fayda və zərər arasındakı fərqi) daha da maksimallaşdırır. Amma, rasional seçim‖ modelləri heç də həmişə real iqtisadi proseslərə adekvat olunur. Sosial – mədəni və siyasi proseslərdə bu modelin məhdudlaşdırılması çox ədalətli olaraq qeyd etdiyi kimi, sosiologiyada rasional seçim modellərini tipik olmayan hadisə kimi özünə əlavə edən koqnitiv modellərdən istifadə etmək zəruridir. Onu da demək olar ki, müəlliflər (9) sosial proseslərin əsil izahının sosial mexanizmlərin iki səviyyəli təsvirinin verdiyini iddia edirlər: makrosəviyyədə səbəb – nəticə modelindən istifadə olunur; mikrosəviyyədə isə fərdlər arasındakı, o cümlədən mikro- və makrosəviyyələr arasındakı qarşılıqlı təsirlərinin koqnitiv modelləri istifadə olunur. Bunları sosial model deyil, sosial – koqnitiv mexanizm adlandırmaq daha yaxşıdır. Müəllifərin əsas postulatlarına (9) şərik olaraq qeyd edirik ki, onların təklif etdiyi yanaşmanın bəzi məhdudiyyətlərinin olması mümkündür. Əlbəttə, səbəbiyyət-nəticə modelləri elmi izahın ən geniş yayılmış üsuludur. Amma, sosial elmlərdə alternativ yanaşmalar - qaydalar sisteminin və təkamülün izahlarının analizi getdikcə daha çox diqqət çəkməyə başlayır (misallar bax fəsil 14 və 15). §4.2.-də göstərildiyi kimi, hər bir koqnitiv sistem koqnitiv modellərdən istifadə edlə bilər. Uyğun olaraq makro- və mikro-yanaşmaların ənənəvi traktovkasının dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac var. Sosiologiyada adətən hesab olunur ki, mikrosəviyyə - bu fərdlərin səviyyəsidir. Sosial sistemlərin misalında mikro- və makro-səviyyələrinin fərqləndirilməsinin daha rahat traktovkasını nəzərdən keçirək. Dünya sisteminin bir tam kimi analizi makrosəviyyədə aparılır, bu zaman ayrı-ayrı ölkələrin davranışının analizi mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Bazarın analizi zamanı mikrosəviyyə - ayrı-ayrı firmalar və istehlakçılar deməkdir. Firmanın analizi zamanı mikrosəviyyə - bu şöbələr və ya əməkdaşlar deməkdir. Beləliklə, sistemin bütövlükdə analizi makrosəviyyədə, ayrıca elementlərin davranışının öyrənilməsi isə mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Növbəti fəsillərdə oxucu sosial və sosial-koqnitiv mexanizmlərə aid çoxlu misallar tapa biləcəkdir. Hələlik ciddi metodoloji əsaslandırılması olmayan, amma sözsüz ki, sosial proseslərin gedişini izah etməyə və proqnozlaşdırmağa yardım edən digər modellər də nəzərdən keçirilmişdir. ( s.65) R.Budonun baxışları ən çox §4.2.-nin tipologiyasına yaxındır və (1)-də kifayət qədər müfəssəl şəkildə şərh olunublar. Qeyd edək ki, Budon ―koqnitivist model‖ terminini işlədir və bu termin altında koqnitiv modelin və dəylərin analizinin birləşməsini başa düşür. Bizim vəsaitimizdə bu termin istifadə olunmur, belə ki, dəyərlər koqnitiv modelə aid olunmuşdur. Sürətli, katastrofik sosial dəyişikliklərə maraq son illərdə kəskin şəkildə artmışdır. M.Hallinen (7) qeyd edir ki, sosial sistemlərin inkişafındakı partlayışlar, diskretlik sosial dinamikanın mövcud nəzəriyyələrinə qarşı əsas çağırışdır. Onun fikrinə görə, son on illiyin kommunizm sisteminin süqutu, millətçillik və terrorizmin geniş yayılması, QİÇS epidemiyası, komputer inqilabının sürətlə inkişafı kimi hadidələri yeni nəzəri yanaşmalar tələb edir. Fəlakətlər nəzəriyyəsi və xaos nəzəriyyəsi modellərinə əsaslanan sosial dəyişikliklərin yeni konsepsiyalarını yaratmaq zəruridir. Hallinen hesab edir ki, yeni yanaşmaların dərk edilməsində sosial proseslərin formal, riyazi modellərinin öyrənilməsi əhəmiyyətli yardım göstərmiş olar. Məsələlər və tapşırıqlar 1. Prosesin Sorokinin yolu ilə müəyyən edilməsini fiziki dünyanın obyektlərinə tətbiq etmək olarmı? Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|