Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
86 
nisbət 5%-ə qədər normal qarşılana bilər. Bu nisbətin üzərindəki qiymət artımları 
iqtisadiyyat baxımından zərərlidir. 
Pulun dəyərinin düşməsi və qiymətlərin davamlı yüksəlməsi ilə ortaya çıxan 
inflyasiya: real ödənişlərdəki azalmalar səbəbi ilə ictimai yöndən bazarlıq gücün-
dən məhrum olanlara, geri alacağı pulun azalması səbəbi ilə borc verənlərə, vergi 
sonrası gəlirlərinin düşməsi səbəbi ilə vergi ödəyicilərinə, inflyasiya vergisi səbəbi 
ilə əlində yerli pul tutan şəxslərə, real xərclərin yüksəlməsi səbəbi ilə ümumi iqtisa-
diyyata zərər verməkdədir. 
İnflyasiya təməldə dörd yöndən iqtisadi fəaliyyətlər üzərində  təsirini göstər-
məkdədir: 
1)  İnflyasiya bazarlıq gücü zəif, gəlirləri inflyasiya sürətindən daha yavaş ar-
tan sabit gəlirlilərdən, gəlirləri inflyasiyadan daha sürətli artan zəngin seq-
mentə doğru mənbə köçürdüyündən gəlir bölgüsünü pozmaqdadır.  
2)  İnflyasiya qiymətlərdə dalğalanmağa səbəb olduğundan, xüsusilə iş ətrafla-
rında qiymət və  xərclərin naməlumluğunu artırmaqdadır. Bu naməlumluq, 
investisiyaları və iqtisadi böyüməni azaltmaqdadır.  
3)  İnflyasiya digər ölkələrdən çox olduğunda ölkənin ixrac malları üçün dünya 
bazarlarındakı rəqabət gücünü azaltmaqdadır. Buna qarşılıq, idxal malları-
nın qiymətini yerli mallara görə ucuzlatmaqdadır. Beləcə, idxalat artarkən 
ixracat azalmaqda, ödəmələr tarazlığı pozulmaqdadır.  
4)  İnflyasiya təsiri ilə tez-tez qiymət siyahıları dəyişdirilməkdə, şirkətlər tərə-
findən daha çox mühasib və ekspert işlədilməkdədir. Yəni inflyasiya təsiri-
nin aradan qaldırılması üçün əlavə mənbələr istifadə edilməkdədir. 
İnflyasiyaya təsir edən pul xərci, istehsal, ödənişlər, faiz, kurs quruluşu və 
xarici qiymətlər kimi iqtisadi müxtəlifliklər vardır. Təsir dərəcələri ölkənin iqtisadi 
quruluşuna görə fərqlilik ərz edən bu dəyişənlərə yön verən aktyorlar; istehlakçılar, 
firmalar və  əsas vurğulanacaq olan hökumətlər və siyasətçilərdir. Bu aktyorların 
davranışları da inflyasiya faktorları olan xərc, çoxlu tələbat və inflyasiya gözləmə-
sinə yön verməkdədir. 
Oliver Blanchard, Stanley Fischer, Pierre-Richard Agénor, Peter Montiel və 
daha bir çox iqtisadçı kimi Maxwell J. Fryin 21-i zəngin OECD, 90-ı inkişaf et-
məkdə olan cəmi 111 ölkə üzərində etmiş olduğu araşdırmalarında dövlətdəki boş-
luqlar ilə inflyasiya arasında müsbət bir əlaqənin olduğu görülmüşdür. 
Dövlətin gəlir - xərc balanssızlığı nəticəsindən yaranan və xroniki inflyasiyanın 
təməlini meydana gətirən qanun boşluqları böyüdükcə, uyğun tədbirlər alınmadıq-
ca inflyasiya nisbəti daha da artmaqdadır. Xüsusilə idarəçilərin gəlirləri artırıcı və 
xərcləri qısıcı tədbirlər almaq yerinə emissiyaya müraciət etməsi bu mənfiliyi daha 

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
87 
da artırmaqdadır. Vəzifələri yerli pulun dəyərini qorumaq olan mərkəzi bankların 
müstəqil olmamağı da büdcə kəsirlərinin maliyyəsində emissiya ilə aradan qaldır-
ma riskini artırmaqdadır.  
Pulun dəyərindəki artım ilə inflyasiya arasındakı  əlaqə Milton Friedmanın 
Miqdar Nəzəriyyəsi ilə izah edilmişdir. Buna görə pul təklifindəki artım ilə qiymət-
lərdəki artım arasında müsbət bir əlaqə vardır. Uzun dövr ortalama inflyasiya faizi 
-pul artımı – milli gəlir artımı + pulun dövriyyə sürətidir. Pul təklifindəki artımın 
qısa dövrdə inflyasiya üzərində çox təsiri olmasa da uzun dövrdə inflyasiyanı artır-
maqdadır. Dövlət idarəçilərinin vergi gəlirlərini artırmaq və ya dövlət xərclərini 
qısmaq yerinə daha asan olan Emissiya mənbələrinə müraciət etməsi bir çox ölkə-
ləri bu təhlükə ilə qarşı-qarşıya buraxmışdır.  
Dövlət büdcəsindəki kəsirlərin maliyyələşməsində borclanma seçildiyində 
yaranan  əlavə pul tələbi faiz nisbətlərinin artmasına səbəb olmaqdadır Artan faiz 
nisbətləri bir tərəfdən istehsal xərcini artırarkən (xərc inflyasiyasını), digər tərəfdən 
xüsusi sektor istehlak və investisiya tələblərinin düşməsinə səbəb olmaqdadır. Faiz 
nisbətinin inflyasiya gözləməsi və naməlumluq kimi risk ünsürləri daşıması səbəbi 
ilə, uzun dövr Dövlət borclanması üçün faiz nisbəti ilə ÜDM böyümə nisbəti ara-
sındakı əlaqə əhəmiyyətlidir. əgər faiz nisbəti nominal gəlir artımından çox və ya 
ona bərabər isə, potensial olaraq bu vəziyyət sürdürülə bilməz. Çünki borclanma ilə 
əldə edilən mənbələrlə  təmin edilən böyümə borclanma faizi ilə eyni, bəlkə  də, 
daha aşağı olacaq. Bu da irəlidə borcların faiz və  əsas pulun zamanında ödənə 
bilmədiyi borc krizislərinə, iqtisadi sabitsizliklərə səbəb ola biləcək. 
Faiz nisbətlərindəki artım xarici mənbələrin ölkəyə  gəlməsini təmin edəcək. 
Ancaq bu vaxt həddindən artıq dəyərlənən yerli pul ölkə ixracatını azaldarkən idxa-
latını artırmaqda xarici ticarət həcmində kəsirə səbəb olmaqdadır. Nəticədə büdcə 
kəsirləri xarici ticarət kəsirləri ilə (Twin Deficit) birləşməkdədir. Bunu önləmək 
üçün yerli pulun xarici pullar qarşısındakı dəyəri (sterilizasiya edilməli) salınmalı-
dır. Yerli pulun dəyərinin salınması zamanla ixracatı artıracaq, idxalatı azaldacaq. 
Lakin devalvasiya sonrası ödəniş artımları davam edə, dövlət də məşğulluq nisbə-
tini salmamaq üçün pul artımını davam etdirsə, inflyasiya artaraq edilən devalvasi-
yadan gözlənilən nəticə alına bilməyəcək. Yəni büdcə  kəsirlərinin səbəb olduğu 
cari kəsirlər səbəbi ilə reallaşdırılan devalvasiya, məhdudlaşdırıcı pul və maliyyə 
siyasətləri ilə dəstəklənmədiyində inflyasiyaya səbəb ola biləcək. 
Artan dövlətin boşluqları  və boşluqların maliyyəsi yuxarıda ifadə olunduğu 
kimi qiymət sabitliyini pozmaqda, sabitsizliyin göstəricisi olan inflyasiyanı artır-
maqdadır. İqtisadi sabitliyin təmin edilə bilməsi üçün inflyasiyaya səbəb olan büdcə 
kəsirlərinin aradan qaldırılması, inflyasiyanın salınması lazımdır. Ölkədə qiymət 
artımları Dövlət xərclərinə dərhal təsirlər edərkən dövlət gəlirlərinə gecikməli ola-
raq təsir etməkdə, kəsirləri artırmaqdadır. Ancaq qiymətlərdəki artım büdcə kəsir-

---