350
•
Səs mənbəyi şüalanmasının istiqamətinin dəyişdirilməsi;
•
Mənbəyindən başlayaraq mühafizə olunduğu yerə qədər səsin yayıldığı yolda intensivliyinin
azaldılması;
•
Səs aqreqatlarında, nəqliyyatda səsdən mühafizə olunması üçün kompleks tədbirlərin görülməsi;
•
Yaşayış tikintilərində arxitektur-planlaşdırma işləri;
•
Təşkilati tədbirlər;
•
Qəbul edilən səsin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;
•
Yeni akustik texnologiyanın tətbiqi;
Göstərilən tədbirlərin «Mühəndis ekologiyası və ekoloji menedcet» (M. «Loqos», 2004) kitabında ətraflı
izahı verilir.
Vibrasiyanın sağlamlığa təsiri. Vibrasiya (lat. vibratio – rəqs, titrəyiş) – müxtəlif formalı elastik
cisimlərin mexaniki rəqsidir.
Vibrasiyanın orqanizmə təsiri müxtəlif olur: bütün orqanizmə təsir göstərirsə, ümumi vibrasiya,
orqanizmin bir hissəsinə təsir göstərirsə, yerli və ya lokal vibrasiya adlanır. Qatarda, təyyarədə gedərkən,
qopartma çəkiclə və s. mexanizmlərlə işləyərkən, həmçinin kosmik uçuşlarda start və yerəenmə zamanı əmələ
gəlir. Vibrasiyanın bioloji təsiri onun tezliyindən asılıdır; tezliyi 15 Hs-dək olan rəqslər vestibulyar aparata təsir
edir. Tezliyi 25 Hs-dək rəqslər ayrı-ayrı təkanlar şəklində olub, sümüklərdə və oynaqlarda dəyişikliklər əmələ
gətirir; 50 Hs-dən 250 Hs-dək olan rəqslər isə sinir sisteminə təsir edir, damarların spazmasına, ürək
fəaliyyətinin dəyişməsinə, yorğunluğa, ayrı-ayrı orqanlarda ağrılara, vibrasiya xəstəliyinə səbəb olur. Daha
yüksək ultrasəs tezliklərdə mexaniki enerji istilik enerjisinə çevrilir.
22.2. Mühitin elektromaqnit çirklənməsi və onun
insan sağlamlığına təsiri
Ekoloji problemlərin təhlili zamanı elektrik və maqnit sahələrinin bütün növlərini mənşəyinə görə aşağıdakı
qruplara ayırmaq olar:
•
Keçmiş mənbələrdən törəyən elektromaqnit sahələri (Günəş, ulduzlar və s.);
•
Yerin sabit elektrostatik maqnit sahəsi;
•
Yerin atmosferi və ionosferində baş verən bəzi proseslər zamanı əmələ gələn elektromaqnit
sahələri
(şimşək, qütb şəfəqi və s.);
•
Bioloji obyektlərdən törənən elektrik sahələri;
•
Antropogen mənşəli elektromaqnit şüalanması.
İnsan fəaliyyəti ilə törənən elektromaqnit sahələri yalnız son 10 ildə Yerin təbii fonu ilə müqayisədə min
dəfədən də çox artmış və bu sahələrin diapazonu da kəskin genişlənmişdir. Odur ki, insanın elektromaqnit
sahəsi (EMS) ilə qarşılıqlı təsiri problemi son vaxtlar olduqca aktual olub, radioəlaqə və radiolokasiyanın
intensiv inkişafı, texnoloji əməliyyatları həyata keçirmək üçün elektromaqnit enerjisindən istifadə sferinin
genişlənməsi, məişət elektrik və radioelektron qurğularının kütləvi yayılması ilə bağlıdır.
Son onilliklərdə ətraf mühitin yeni faktoru – antropoen mənşəli elektromaqnit sahələri – elektrosmoq
formalaşmışdır.
Mühitin elektromaqnit çirklənməsi dünya miqyasında vacib məsələ olduğundan, ÜST bu problemi
bəşəriyyət üçün ən aktual problemlər sırasına daxil etmişdir. Bəzi mütəxəssislər isə EMS-ni bütün canlılar üçün
fəlakətli nəticələrə səbəb olan güclü təsir göstərən ekoloji faktorlar sırasına daxil edir. EMS-lərinin gərginliyi
xüsusən, elektrik ötürücü xətlərin (EÖX), radio və telestansiyaların, radiolokasiya və radiorabitə (o cümlədən
mobil və peyk) vasitələrinin, müxtəlif energetik və enerji sərfi qurğularının, şəhər elektrik nəqliyyatının
yaxınlığında kəskin yüksəlmişdir. Son illər şəhərlərdə bütün tezlikli dipazonlu (10QQs-yə qədər) EMS-nin
müxtəlif mənbələrinin sayı artmışdır. Bura radiotelefonlar (Mobil əlaqə sistemləri), DAM-lərin radarları, kiçik
dalğalı sobalar, kompüterlər və b. daxildir.
EMS-nin bioloji təsiri sahəsində aparılan tədqiqatlar insan orqanizminin ən həssas sistemləri – əsəb (sinir),
immunitet və endokrin olmasını təyin etməyə imkan yaratdı. Elektromaqnit çirklənmənin insana təsiri üzrə
qeydə alınan nəticələr arasında orqanizmin əsas funksiyalarının, o cümlədən, ürək-damar və həzm sistemlərinin
zədələnməsi, psixi pozuntuların inkişafı və b. göstərmək olar.
EMS-in hətta nisbətən zəif səviyyədə təsiri xərçəng xəstəlikləri, davranışın dəyişməsi, huşun itirilməsi,
bronxit, astma, aritmiya, miqren, xroniki yorğunluq və bir çox digər neqativ vəziyyətin inkişafına səbəb ola
bilər.
Bəzi məlumatlara görə, böyük şəhərlərdə infarkt miokard hadisələrinin
baş verməsinin çox hissəsi,
351
sıçrayışla güclü aşağı tezlikli texnogen EMS-lər ilə bağlıdır.
EMS-nin təsiri, xüsusən ana bətnindəki körpə, uşaqlar və allergiya xəstəliklərinə məruz qalan şəxslər üçün
təhlükəli sayılır, çünki onlar EMS-nin intensivliyi şəhərdən kənardakı səviyyəni 1000 dəfə keçir. Moskvada
yalnız son illər elektromaqnit çirklənməsi 20-30 dəfə artmışdır. Rusiyanın iri sənaye mərkəzlərində EMS-nin
gərginliyi son bir neçə onillikdə 1000 dəfə artmışdır (Xotunsev, 2002).
Cədvəl 21.2
Sanitar-qoruyucu zonanın sərhədi
Yüksək gərginlikli xəttin gərginliyi,
KV
Xəttin məsafəsi
1 2
1150 300
750 250
500 150
330 75
220 25
110 20
35 15
20-yə qədər 10
Faktlar təsdiq edir ki, iri sənaye şəhərinin aşağı tezlikli elektromaqnit sahəsinin adi səviyyəsi təbii «maqnit
qasırğası»na uyğun gəlir. EÖX yaxınlığında yaşamaq təhlükəlidir.
Yaşayış yerini kəsib keçən yüksək gərginlikli xətt yolu boyu sanitar qoruyucu zonanın sərhədi 21.2 saylı
cədvəldə verildiyi kimi göstərilir.
Qoruyucu-sanitar zonası hüdudunda yaşayış binası, dayanacaq və nəqliyyat dayanacağı yerləşdirmək,
istirahət yeri, idman və oyun meydançaları düzəltmək qadağan olunur.
Hələ məktəb fizikası fənnindən bilirik ki, dəyişən cərəyan axan naqil ətrafında elektromaqnit sahəsi yaradır.
50 Qs-lik maqnit sahəsinin komponenti, xüsusən hər bir maneə, o cümlədən bədənimizdən yaxşı keçir.
Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, 03-6 kmTl indikasiyalı aşağı tezlikli maqnit sahəsi şəraitində daima olduqda
adamlarda asteniya (gücsüzlük), melanxoliya (qəmginlik), depressiya və qıcıqlanma müşahidə edilir.
Dəyişən maqnit sahəsinin insan sağlamlığına təsir nəticələri kəskin hal olduğundan, 1970-ci illərin
sonlarında onlarla ölkələrdə bu istiqamətdə geniş miqyasda epidemioloji tədqiqatlara başlandı. 1992-ci ildə
İsveçdə sənaye tezlikli yüksək qiymətli maqnit sahəsi şəraitində yaşayan 500 min adamın sağlamlığı üzərində
aparılan müşahidələr yekunlaşdı.
Tədqiqatlar göstərdi ki, yaşyış yerində maqnit sahəsinin induksiyası 03 mk Tl-i keçərsə, xərçəng xəstəlikləri
və leykozlara iki dəfə tez rast gəlinir. ABŞ və İsveçdə insanlar olan yerdə maqnit sahəsi induksiyanın səviyyəsi
02 mk Tl olarsa, neqativ nəticə müşahidə olunmaz.
Hazırda onlarla ölkədə maqnit sahəsinin 50 Qs miqdarı təhlükəsiz sayılır. Odur ki, şəhər tikintilərində,
mənzil layihələşdirildikdə və məişət texnikası hazırlayarkən, bu rəqəmə əməl etmək vacibdir.
Bizim mənzillərdə təhlükəli maqnit sahələri aşağıdakı güclü cərəyanlı cihazlardır: qril, ütü, soyuducu,
televizor, kompüter, giriş yolundakı və ya liftdəki ümumi yüksək enerjili kabel.
«Palma» yemək hazırlayan mikrodalğalı elektrik sobası da təhlükəli cihazlar siyahısına aid edilmişdir. Ev
qadını sobanın yanında saatlarla dayanır, sobadan 30 sm aralıda maqnit sahəsinin miqdarı 04-4 mk Tl təşkil edir.
Mikrodalğalı sabadakı hətta 1 m aralıda maqnit sahəsi 0,5 mk Tl-dən aşağı olmur. Maqnit sahəsinin yüksək
miqdarı qabyuyan maşın və paltarı yuyub-qurudan maşının yanında da qeydə alınır.
Videooyunlar, elektrik odeyalları və digər elektrik qızdırıcılarından müntəzəm istifadə edən uşaqların leykoz
xəstəliklərinə tutulma riskinin yüksək olması haqqında 1991-ci ildə ABŞ-da məlumatlar dərc olunmuşdur.
Elektrik qatarlarında (elektriçka, metro, tramvay, trolleybus) EMS-nin səviyyəsi təbii fonu yüz min dəfə
keçir, maqnit sahəsinin gərginliyi isə 10 mTl-ə çata bilər və təhlükəsiz səviyyəni 5000 dəfə keçə bilər. Belə
EMS-nin təsiri ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkən adamlarda patoloji proseslərə səbəb olar və infarkta
gətirib çıxara bilər.