QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

377

Müəlliflər bunun səbəbini  əsasən antropogen faktorların təsirinin güclənməsi ilə  əlaqədar açıq (bitkisiz) 

ərazilərin genişlənməsi ilə izah edirlər. Onların fikrincə, sel hadisələri əsasən yaz-payız aylarında hər 3-4 ildən 

bir təkrarlanır, son 100 ildə Azərbaycanda 200-dən artıq dağıdıcı sellər baş verərək respublikaya 1,5 mlrd. ABŞ 

dolları miqdarında ziyan vurmuşlar. 1910-cu il avqust ayında gecə vaxtı güclü leysan zamanı Şin çayında 2 saat 

davam edən coşğun sel nəticəsində  Şəki rayonunun Baş Göynük kəndində 130 ev dağılmış, 400 nəfər adam 

ölmüş, 10 minlərlə mal-qara qırılmışdır. Belə dağıdıcı sellər Şinçayda insan ölümü ilə nəticələnməsə də, 1955, 

2000, 2003-cü illərdə də baş vermişdir. Böyük dağıntıya və insan ölümünə səbəb olan sellər 1936 və 1955-ci 

illərdə Kişçayda, 1931-ci ildə Ordubadçayda olmuşdur. 1772-ci ildə Kişçayda baş verən sel hadisəsi  Şəki 

şəhərinin çox hissəsini tamamilə dağıtmışdır. Son 100 ildə Kişçayda 20 dəfə, Balakənçayda 9 dəfə, Göyçay, 

Şinçay, Vəndamçay, Girdimançay, Ordubadçay, Kendeçay və digər çayların hər birində 10 dəfə dağıdıcı sel 

hadisələri təkrarlanmışdır. Yalnız 1998-ci ildə baş vermiş sellər nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına 50 mln. 

ABŞ dolları miqdarında zərər dəymişdir (Budaqov, Babaxanov, 2002, Babaxanov, Paşayev, 2004).  

Yuxarıda göstərilən müəlliflər qeyd edirlər ki, Azərbaycan əhalisinin               1 milyon nəfəri daima sel 

təhlükəsi altında yaşayır. 18 inzibati rayonun ərazisində yerləşən 100-dən çox şəhər və kəndlər fasilələrlə və ya 

müntəzəm olaraq sellərə məruz qalır. Bunlardan Şəki, Zaqatala, Balakən, Qax, Qəbələ, Oğuz, İsmayıllı, Göyçay, 

Ordubad və s. kimi inzibati rayon mərkəzlərini göstərə bilərik. Respublikanın dəmir yollarının 300, avtomobil 

yollarının 1000 km-i, 100-lərlə körpü fasilələrlə sellərə məruz qalır.  

S.H.Rüstəmov (1960) sellərin  əmələ  gəlməsi  şəraitinə, selbasar ayrı-ayrı çay hövzələrinin fiziki-coğrafi 

xüsusiyyətlərinə və sellərin vurduğu ziyanın dərəcəsinə görə respublikanın ərazisini üç əsas rayona bölür:  

1. Şiddətli sel olan rayonlar. Buraya Böyük Qafqazın cənub yamacının mərkəzi hissəsi, Naxçıvan MR-in 

Ordubad, Culfa və  Şahbuz rayonları daxildir. Bu rayonlarda sellərin inkişafına  şərait yaradan təbii amillər 

vardır. Böyük Qafqazın cənub yamacı relyef xüsusiyyətlərinə  və geoloji quruluşuna görə digər dağlıq 

rayonlarından kəskin fərqlənir. Burada dağ yamaclarının çox yerləri asanlıqla aşına bilən gil şistlərindən, qum 

və mergellərdən ibarət olub, həm səth və qobu eroziyasının geniş yayılması, həm də sellərin inkişafı üçün 

əlverişli şərait yaradır.  

2. Orta dərəcəli sel olan rayonlar. Buraya Kiçik Qafqazda Zəngəzur və Dələdəyəz silsilələrinin Naxçıvan MR 

ərazisinə düşən yamacları və Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq yamacı daxildir. Bu rayon iqliminin kontinentallığı, re-

lyefin girintili-çıxıntılı, bitki örtüyünün zəif olması  və eroziya prosesinin geniş yayılması ilə respublikanın başqa 

rayonlarından fərqlənir. Burada sel ən çox Vənənd, Əylis, Ordubad və Çanaxçı çaylarında müşahidə edilir.  

3. Zəif dərəcəli sel olan rayonlar. Buraya Quba, Qusar rayonları və Kiçik Qafqazın şimal yamacı daxildir. 

Bu rayonlarda aşınmaya məruz qalan süxurların az olması, eroziya prosesinin nisbətən zəif inkişaf etməsi sel 

hadisələrinin seyrək halda baş verməsinə səbəb olur.  

---

 

378

 

Şəkil 23.1. Azərbaycanın seli hövzələri (tərtib edənlər: B.Ə.Budaqov, İ.E.Mərdanov). 1 – güclü sel təhlükəli 

hövzələr (2-3 ildən bir); 2 – orta sel təhlükəli  (5-10 ildən bir); 3 – zəif sel təhlükəli (10-15 ildən bir); 4 – 

potensial sel təhlükəli; 5 – seldən təhlükəsiz hövzələr 

 

23.1 saylı  şəkildə B.Ə.Budaqov və  İ.E.Mərdanov tərəfindən tərtib olunmuş Azərbaycan Respublikasının 

selli çay hövzələrində onların sellilik dərəcəsi xəritə-sxemi verilir.  

İndiyə  qədər Azərbaycanda sellərə qarşı kompleks mübarizə  tədbirləri həyata keçirilməyib, yalnız passiv 

mübarizə metodları ilə, yəni böyük xərc və  vəsait sərf olunaraq çay yataqlarında və yamaclarda mühəndis-

texniki qurğularından, sahilbərkidici hidrotexniki vasitələrdən istifadə etməklə kifayətlənildiyindən demək olar 

ki, səmərəli nəticə  əldə edilməmişdir. Bu mübarizə  tədbirləri yalnız sellərin yaratdığı  nəticələri aradan 

qaldırmaq üçün həyata keçirilir.  

Lakin sellərlə mübarizə məqsədilə passiv metodlarla yanaşı, həm də aktiv metodlardan, yəni selləri əmələ 

gətirən səbəblərin qarşısının alınması istiqamətində mübarizə aparmaq daha çox vacibdir. Bura əsasən dağ 

yamaclarında bitki örtüyünün mühafizəsi və bərpası tədbirləri daxildir.  

Apardığımız tədqiqat işləri göstərdi ki, dağ meşələri eroziyaya və sellərin qarşısını almaqda böyük rol 

oynayır, belə ki, çöl təcrübə işlərimizə əsasən normal meşə torpağının susızdırma qabiliyyəti yüksək olub 70-

100 mm/dəq-dirsə, qanunsuz qırıntı nəticəsində seyrəkləşmiş meşə sahəsində (doluluğu 02-yə salınmış) torpağın 

susızdırma qabiliyyəti normal meşəyə nisbətən 40-50 dəfə, meşəsizləşdirilmiş kəndətarfı örüşə nisbətən isə 60-

70 dəfə az olmuşdur (şək. 23.2, 23.3).  

---

 

379

 

Şəkil 23.2. Meşəbitmə şəraitinin transformasiyası ilə əlaqədar  

torpağın su hopdurması 

1.

 

Aşağı doluluqlu palıd meşəsi 

2.

 

Palıd seyrəkliyi (cığırlar arasında) 

3.

 

Paıd seyrəkliyi (cığırlarda) 

4.

 

Meşənin yerində subalp çəmənliyi 

 

Şəkil 23.3. Yuxarı meşə qurşağında palıd seyrəkliyində mal-qara  

otarılan sahədə torpağın suhopdurma qabiliyyəti 

---