Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

Oğuzların Ön Asiyanın çox qədim tayfaları olduğuna tarix 

kitablarında   aydın   işarələr   də   vardır.   E.ə.III   minillikdə   Ön 

Asiyadan   ayrılıb   Mərkəzi   Asiyaya   hərəkət   edən   toxarların   bir 

bölümü oğuzlar hesab olunur (T.Qamkrelidze,V.İvanov): «Eyni 

zamanda   tükər/toxar   adı   qədim   oğuz   etnik   bölümlərini   də 

bildirirdi.   Adı   çəkilən   tədqiqatçılar   toxarlara   şamil   edilmiş   türk 

mənşəli tukri adını Diyala çayının yuxarı axarında yerləşdirilən 

Tukriş ölkə adı ilə eyniləşdirirdilər» ”. (2; 81-82)

Diqqətlə araşdırmalar apardıqda hadisələr məntiqi şəkildə 

əlaqələnir.   Ə.Dəmirçizadə   Azərbaycan   dilinin   mahiyyətində   nə 

ayrıca oğuz, nə də qıpçaq görür, ümumiləşmiş şəkildə «türk»” 

görür.   Türk   sözü   e.ə.   III   minillikdən   özünü   göstərməkdədir, 

“Tükər”   sözü   şübhəlidirsə,   «Turukki”»   sözü   var.   Bütün   türk 

xalqları   arasında   yeganə     Azərbaycan   dili   bizim   zəmanəmizə 

qədər   «türk   dili»”   adını   qoruyub   saxlayıb.   Oğuzlar   Mərkəzi 

Asiyaya   buradan   yayılıb.   Gələnlər   yenə   bura   gəlib.   Adları 

aşquzay, işquzay şəklində, skuz, skif, skolot şəkillərində tələffüz 

edilən   türk   tayfalarının   oğuzlar   olduğu   artıq   tədqiqatçılar 

tərəfindən   üzə   çıxarılmışdır.   Z.Həsənov   Azərbaycanda   çarlıq 

yaratmış skifləri ətraflı tədqiq edərək yazmışdır: “Skif etnonimi 

«oğuz”»   şəklində   etimologiyalaşdırıla   bilər”.(46;   54)   Ətraflı   və 

səmərəli tədqiqatdan belə bir qənaətə gələn müəllif yenə yazır: 

«Qeyd edək ki, quz-oğuz etnik anlayışını indi türk dillərinin oğuz 

qrupuna   daxil   olan   türklərin   əcdadı   təsəvvürü   ilə   qəti   şəkildə 

eyniləşdirmək olmaz. Qədim dövrün quzları-oğuzları (Herodot və 

Rəşid-əd   Dinin   təsvir   etdikləri)   bərabər   şəkildə   bütün   müasir 

türklərin əcdadı olmuşlar. Tarixi məlumata əsasən, Oğuz xanın 

tayfa ittifaqının tərkibində qıpçaqlar, karluklar, uyğurlar və başqa 

türk etnosları birləşmişdi»”. (46,117) V.V.Bartold qeyd edir ki, 

geniş Qıpçaq çölü X əsrdə Quz çölü adlanırdı. (47; 87)

N.A.Baskakov   göstərir   ki,   M.Kaşğari   daim   öz   lüğətində 

qıpçaqlarla   oğuzları   yaxınlaşdırmış,   onları   uyğurlara   qarşı 

qoymuşdur. Məsələn, M.Kaşğarinin qeydlərindən aydın olur ki, 

oğuz və qıpçaqlarda söz başında “y” səsi uyğurlarda düşür: yılığ 

282

---

suv (oğuz, qıpçaq) - ilığ suğ (uyğur). Oğuz və qıpçaqlarda “m” 

səsi uyğurlarda “b” səsinə keçir: men berdim (oğuz, qıpçaq) - 

ben berdim (uyğur) və s. (Bu hal, yəni «b» səsi də güstərir ki, 

Azərbaycanın yerli  tğrkləri ilə Səlcuq oğuzları – XI əsrdə gələn 

Anadolu tğrkləri fərqli əhalidir).   Müəllif fikrini ümumiləşdirərək 

yazır: «Mahmud Kaşğarinin oğuz və qıpçaq dillərini uyğur dili ilə 

qarşılaşdırması   göstərir   ki,   keçmiş   dövrlərdə,   məhz   Hun 

dövründə   bu   dillər   (oğuz   və   qıpçaq   dilləri   -   Q.K.)   hələ 

diferensiasiyaya   uğramamışdı   və   vahid   oğuz-karluk-qıpçaq 

ünsiyyətini təşkil etmişdir ki, o da sonralar, bir tərəfdən, karluk 

(uyğur),   digər   tərəfdən,   oğuz-qıpçaq   dillərinə   parçalanmış, 

sonrakılar isə oğuz və qıpçaq dilləri kimi ikiləşmişdir».”       (27; 

156-157) 

 Beləliklə, türk tayfaları zaman keçdikcə qaynayıb-qarışmış, 

Azərbaycan   xalqının,   müasir   Azərbaycan   dilinin   təşəkkülünə 

gətirib   çıxarmışdır.   Bir   sıra   şivə   fərqlərinə   baxmayaraq,   erkən 

orta   əsrlərdə   Azərbaycanda   yerli   və   gəlmə   türk   etnoslarının 

vahid xalq kimi birləşməsi prosesi başa çatmışdır. 

Bütün bunlara əsasən nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan 

oğuzları XI əsrdə gələn Səlcuq oğuzlarından ibarət olmadığı kimi, 

«Kitabi-Dədə Qorqud» da Səlcuqların dastanı deyil. «Kitabi-Dədə 

Qorqud»un   Homerlə   yaşıd   olması,   poetik   cəhətdən   «İliada»   və 

«Odisseya» əsərləri ilə son dərəcə yaxınlığı,   Homerin və Dədə 

Qorqudun eyni mif və hadisələrdən qaynaqlandığı da göstərir ki, 

«Kitabi-Dədə Qorqud» qədim Ön Asiya – Azərbaycan  oğuzlarının 

dastanıdır. 

Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə protoazərbaycan 

dili mərhələsi sona yetir və  ğ m u m x a l q   A z ə r b a y c a n  d i 

l i  mərhələsi başlayır. Biz bu mərhələni iki dövrə ayırırıq:

a) ədəbi dilin təşəkkül dövrü (V - XI əsrlər); 

b) ədəbi dilin inkişaf dövrü (XI - XV əsrlər).

283

---

Birinci dövrün özü də: şifahi ədəbi dilin təşəkkülü (V - VIII 

əsrlər) və yazılı ədəbi dilin təşəkkülü (IX - XI əsrlər) mərhələlərinə 

ayrılır.  

Sonrakı düvr (XVI-XXI əsrlər) Azərbaycan milli ədəbi dilinin 

təşəkkülü və inkişafı dövrudğr.

Yenə gələk dissertasiyanın üzərinə.

«Abidələrin   dilində     frazeologizmlərin   –   sabit   söz 

birləşməsi, atalar sözləri, bəzi stabil birləşmələrin  olması qədim 

türk dövründə   şifahi ədəbi dilin də   mövcudluğunu söyləməyə 

əsas verir» (13). Belə də fikir olar? Şifahi ədəbi dil olmadan yazılı 

ədəbi dil yaranar? 

Əsərin birinci fəsli heç bir fakta əsaslanmayan qeyri-obyektiiv 

və zərərli mülahizələrdən ibarətdir. İkinci fəsildə isə müəllif ortaya 

qoyduğu   «qədim   türk   dili»ndən     fonetik,   leksik   və   qrammtik 

cəhətdən nələrin sıradan çıxdığını, «türki» dediyi dildə hansı yeni 

fonetik, leksik, qrammatik əlamətlərin yarandığını,   onun «qədim 

türk dili»ndən nə ilə fərqləndiyini izah etmək əvəzinə, daha çox 

qədim türk dilindən «türki»yə nələrin «ötürüldüyü»ndən danışır. 

Bunun isə elə bir mənası yoxdur, çünki dildə katastrofik dəyişmələr 

olmur. Heç bir xalq bir mərhələdən o birinə keçərkən öz dilinə 

məxsus sait və samitləri, leksitk vasitələri, min illər ərzində forma-

laşmış   qrammatik   quruluşu   atıb  yenisini   düzəltmir.   Dildə 

səlisləşmə,   zənginləşmə   istiqamətində   inkişaf   gedir.   Tədricən 

arxaikləşmələr də olur, yeniləşmələr də. Amma bir-iki əsrdə heç 

bir dil köklü-köməcli dəyişib yeni dilə çevrilmir.

Beləliklə, bu əsərdə türk dillərinin tarixi inkişaf yolu qəsdən 

təhrif edilir, bəşərin qədim bir qolu və yaşıdı olan türk tarixininə 

nifrətlə baxılır. Türklərin bütün millətlərdən cavan və uşaq olduğu 

sübuta çalışılır. Azərbaycanın türk yurdu olmadığı, türklərin bura 

gəlmə olduğu  «əsaslandırılır», Azərbaycan İran ərazisi kimi verilir, 

onun azı 5 min illik şanlı tarixi üzərinə müəllif qara pərdə çəkmək 

istəyir. 

Onlarca müxtəlif mövzu seçə bilərdi. Amma belə bir mövzu 

seçib. Çünki ideoloji məqsəd var: bir daş ilə türkü bütöv vurmaq 

və Azərbaycan türkünü köksüz elan etmək! 

284

---