Sahəsi olduğunu bir daha ortaya qoyur
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 qazandığını yazırdı (4,s.96). “Gültəkin” abidəsində oxuyuruq: “türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə atam İltəriş xaqanı, anam İlbilgə xatunu Tanrı təpəsində tutub yuxarı qaldırmış” (5,s.79). Bir adamı Tanrının yuxarı qaldırıb öz təpəsində tutmağı onun xaqan seçildiyini göstərirdi. Mete bütün qələbələri Tanrının köməyi ilə qazanırdı: “Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurdtək imiş, yağısı qoyuntək imiş” (5,s.79). Türk xaqanları yerdə Tanrını təmsil edirdilər. Bunu “Dədə Qorqud kitabı”nda görürük (6,s.50). Tanrını təmsil etmək böyük məsuliyyət idi və bu məsuliyyəti hər adam öz üzərinə götürə bilməzdi. Ona görə də xaqan taxtında yalnız Tanrıya layiq olan, Tanrıya xas keyfiyyətləri özündə daşıyan adam otura bilərdi. Kiminsə xaqan olmasına Tanrının razılıq verməsi də məhz bu tələbdən irəli gəlirdi. Bütün türk xaqanları Tanrını təmsil etdiklərini, Tanrının razılığı ilə xaqan olduqlarını yaxşı başa düşürdülər və ona görə də həmişə Tanrıya layiq olmağa çalışır, ölkəni ədalətlə idarə edirdilər. Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasının mətnindən aydın görünür ki, Bəhramın şahlıq taxt-tacına yiyələnməsinə də Tanrı razılıq vermişdir. Böyük şair bu fikri Bəhramın öz dilindən çox gözəl ifadə etmişdir: Nəyi bəyənməsə böyük yaradan, Baş verməz o əməl məndən heç zaman. (3,s.18) Bu misralardan aydın görünür ki, Bəhram iki şir arasından taxt-tacı yalnız Tanrının köməyi ilə götürdüyünü və şahlıq taxtında onun razılığı ilə oturduğunu yaxşı bilirdi. Həm də başa düşürdü ki, Tanrının xoşuna gəlməyən hər hansı pis əmələ qurşanarsa, şahlıq taxt-tacını asanlıqla itirə bilər. Ona görə deyirdi ki, “Böyük yaradanın bəyənmədiyi hər hansı bir əməl məndən çıxmaz”. Bununla bir növ Tanrı qarşısında and içir, vəd verirdi. Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, türk epik təfəkküründə himayəçi, qoruyucu bir Tanrı obrazı yaranmış, 90 bu obraz türk folklor örnəklərinə transformasiya olunmuşdur. Bütün türk xaqanlarının xaqan taxtında oturmalarına Tanrı razılıq vermiş və onları qorumuş, himayə etmişdir. Bu motiv eynilə Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” dastanında da öz əksini tapmışdır. Bəhramın iki şir arasından taxt-tacı götürməsi və şahlıq taxtında oturması yalnız Tanrının razılığı ilə mümkün olmuşdur. Nizami Gəncəvinin türk olduğuna şübhə edənlər onun əsərlərinin mayasına hopmuş milli təfəkkür və düşüncəni unudur, görmür yaxud görmək istəmirlər. Firdovsinin “Şahnamə”sində türk təfəkkürünün izinə belə rast gəlinmədiyi kimi, Nizami Gəncəvinin əsərlərində də fars düşüncəsindən əsər-əlamət yoxdur. “Şahnamə”də türkə nifrət qabarıq şəkildə özünü göstərir, Nizami əsərlərində türkə sevgi var, farsa nifrət yoxdur. Bu da ondan irəli gəlir ki, bütün bir xalqa nifrət etmək türk təfəkkürünə yaddır. Əslində Nizaminin fars olmadığına inanmaq üçün onun əsərlərini “Şahnamə” ilə tutuşdurmaq kifayətdir. Yuxarıda müqayisə edilən nümunələr türk epik təfəkkürünün məhsulu olan və türk folklorunda öz geniş, dolğun əksini tapmış, Nizaminin ruhundan süzülüb onun əsərlərinə gəlmiş onlarla süjet, motiv və obrazlardan seçilmişdir. Nizami yaradıcılığı bu cür nümunələrlə zəngindir və Nizaminin kimliyini təsdiqləmək üçün onların hərtərəfli araşdırılmasına böyük ehtiyac var. QAYNAQLAR 1. “Kitabi-Dədə Qorqud” (Tərtib edəni Həmid Araslı). Bakı. “Gənclik”. 1978. 184 s. 2. Yeddi gözəl kitabı. Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasının el dastanı (ərəb əlifbasından müasir yazıya köçürəni və işləyəni Mehri Məmmədova). Bakı. “Azərnəşr”. 1991. 208 s. 3. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl (Tərcümə edəni Məmməd Rahim). Bakı. “Azərnəşr”. 1940. 52 s. 91 4. Mustafa Turan. Tarihi kaynaklar işığında Nevruzun menşei meselesi // Ankara. “Milli folklor”. 1998. sayı. 37. s. 90-104. 5. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı. “Yazıçı”. 1993. 400 s. 6. Altaylı Seyfəddin. Kosmoqonik miflərlə bağlı deyimlər // Bakı. “Elmi axtarışlar”. 2009. № VI. s.50-56. Qalib SAYILOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, 92 AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi HƏZRƏT NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ ETNOYADDAŞ XII əsr Azərbaycan humanitar-ictimai fəlsəfi-siyasi düşüncəsinin zirvəsi Şeyx Nizami Gəncəvinin poeziyası aforizmlər və müdrik kəlamlar kimi xalqın yaddaşına hopmuş, onun bədii təfəkküründən süzülərək cilalanmış, şifahi ənənədə dastanlara, nağıllara çevrilmişdir. Dövrünün ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni proseslərini dərindən bilən şair, hadisələrin təsvirində xalq yaradıcılığı ənənələrindən də istifadə etmişdir. Eyni zamanda xalq bilimlərini, mərasim və təntənəli xalq bayramları haqqındakı bilgiləri əsərlərində canlandıraraq onlara yaşamaq haqqı vermişdir. Biz bir çox ənənəvi xalq yaradıcılığı nümunələri haqqında informasiyanı böyük Nizaminin əsərlərindən almış oluruq. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının tarixi köklərinə baxdıqda bir fakt öz möhtəşəmliyi ilə diqqəti çəkir; türk etnosuna daxil olan xalqların – türkmənlərin, qazaxların, qırğızların, özbəklərin, istərsə də azərbaycanlıların ağız ədəbiyyatı bir çox xalqların yazılı ədəbiyyatında öz izlərini buraxmışdır. Nizami Gəncəvinin əsərlərində ənənəvi biliklərin çeşidi əlvanlığı ilə bərq vurur. Tapmacalardan tutmuş xalq təbabə- tinədək bir çox bilgilər şairin əsərlərində əks olunmuşdur. Bəşər tarixi yaranan gündən, elmi təbabətin izi-tozu yox ikən insanlar xəstələndikdə təbii müalicə vasitəsi kimi müxtəlif otlardan istifadə etmişlər. Qorxmadı, “Nuşi-qiya” çünki içmişdi öncə, Zəhər dəyəcək yeri tiryəkləmişdi öncə. Xalq yaradıcılığına önəm verməsi, onun əsərlərindən bir çoxunun sonradan atalar sözü statusunda təqdim olunmasına rəvac vermişdir. İnci lətafəti olsa da su da, Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|