Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
135 
üzərində raket «əleyhinə» sədd yaratmaqdır. Bu proqram üzrə 
tədqiqatlara, elmi işlərə və sınaqlar keçirilməsinə milyardlarla dollar 
vəsait ayrılmışdı. Strateji müdafiə  təşəbbüsünün məqsədi kosmos 
vasitəsilə SSRİ üzərində  hərbi üstünlüyə nail olmaq və ABŞ-ın 
dünyada hakim mövqe tutmasını təmin etmək idi.  ABŞ-ın qüvvəyə 
arxalanan bu ümidləri perspektivsiz olsa da,, lakin  sürətlə 
silahlanmanın kosmosa keçirilməsi planları ümumi sülh işinə ciddi 
təhlükə törədirdi. 
«Uotergeyt» və  «İrangeyt»  qalmaqalları 80-ci illərdə 
amerikalıların icra hakimiyyətinə  inamını xeyli zəiflətdi. 
80-ci illərin ortalarında «İran kontras» adlanan geniş  əks-səda 
doğurdu. Onun mahiyyəti belə idi ki, İrana silah satılmasında  əldə 
edildən vəsaitin bir hissəsini konqresin icazəsi olmadan Ağ ev gizli 
sürətdə  hərbi kömək  şəklində inqilabi hökumət tərəfdarlarına qarşı 
vətəndaş müharibəsi aparan Nikaraqua «kontras» rəhbərlərinə 
göndərmişdi. 
70-80-ci illərin hüdudunda beynəlxalq vəziyyət yenidən 
kəskinləşdi. ABŞ-ın barışmaz imperialist dairələri kəskinliyin 
zəiflədilməsini özlərinin dünyada hegemonluğunun bərqərar olması 
planlarının həyata keçməsi yolunda əngəl hesab etdiklərinə görə, ona 
əks hücuma keçdilər. 
Beynəlxalq gərginliyin artmasına ABŞ-ın digər ölkələrin daxili 
işlərinə qarışması,  dövlətlərin milli istiqlaliyyətinin və suverenliyinin 
məhdudlaşdırılması  cəhdləri də  səbəb oldu. ABŞ-ın yardımına 
arxalanan təcavüzkar qüvvələr öz işğalçılıq planlarını genişləndirdi. 
1980-ci ildə  İsrail hökuməti müsəlman və xristian dini 
ziyarətgahlarının yerləşdiyi Qüds şəhərini İsrailin vahid və bölünməz 
paytaxtı elan etdi.  1981-ci ildə Təl-Əbub hakimləri Suriyaya mənsub 
olan Holan yüksəkliklərini ilhaq edildiyini bildirdilər.  Bu BMT 
tərəfindən qanunsuz bir hərəkət kimi rədd edildi.  BMT Baş 
Məclisinin fövqəladə sissiyasının 1982-ci ildə  qəbul etdiyi 
qətnamədə bütün dövlətlərə – BMT üzvlərinə müraciət olundu ki, 
onlar təcavüzkarla bütün əlaqələri kəssinlər. 
Bütün bunlara baxmayaraq ABŞ özünün Yaxın  Şərq 
mövqelərini möhkəmləndirmək ümidi ilə  İsrailin təcavüzkarlıq 
hərəkətlərinə  tərəfdar çıxırdı. 1981-ci ilin sonunda ABŞ  və  İsrail 
ərəblər  əleyhinə yönəldilmiş «Strateji əməkdaşlıq haqqında» saziş 
bağladılar. 
 
136
İsrail özünün Şimal  ərazilərinin «təhlükəsizliyini qorumaq» 
kimi saxta bir bəhanə ilə 1982-ci ilin iyul ayında ABŞ hökumətinin 
köməyinə arxalanaraq Livana qarşı müharibəyə başladı. 
Təcavüzkarın Amerika silahı ilə  təchiz edilmiş yüz minlik ordusu 
Beyruta gəlib çataraq, Livan paytaxtının Fələstin azadlıq hərəkatı 
rəhbərlərinin və onun əsas hərbi dəstələrinin olduğu qərb hissəsini 
blokadaya aldı. Lakin tarixi fakt kimi bu müharibədə  İsrail öz 
məqsədlərinə nail ola bilmədi.  ABŞ-ın öz müttəfiqinə Beyrutu və 
digər yaşayış  məntəqələrini vəhşicəsinə bombalamaqla köməklik 
cəhdi də biabırçılıqla qurtardı. 
Ümumiyyətlə,  80-ci illərdə Yaxın Şərq, Afrika, Hind Okeanı, 
ABŞ-ın «həyati mənafeyi»  sferası elan edildi.  Pentaqon ABŞ-ın 
regionlarda hərbi  iştirakını genişləndirməyə başladı.  70-ci illərin 
sonun 80-ci illərin başlanğıcında Livan, Əfqanıstan, İran, Nikaraqua, 
Salvador, Qrenada,  Liviya və digər dövlətlər Amerikanın açıq-aşkar 
müdaxilə obyektləri oldu. 
SSRİ 
və onun müttəfiqləri sürətlə silahlanmanın 
dayandırılmasına, tərk-silaha, xalqların dincliyinə 
və 
təhlükəsizliyinin qorunmasına yönəldilmiş geniş konstruktiv tədbirlər 
irəli sürdülər. 
Başda ABŞ olmaqla NATO-nun вя ССРИ-нин tutduğu yol,  on-
ların бяшяриййят  üçün 10 illərdən bəri törətdikləri daimi təhlükə – bü-
tün bunlar планет ящалисинин yətin nüvə uçurumuna sürüklənməsində 
dönüş yaratmağa imkan verən qəti tədbirlər görülməsini tələb edirdi. 
SSRİ  və ABŞ arasında siyasi dialoqun inkişaf etməsi və 
dərinləşməsi böyük nailiyyət olmuşdur. Bu  dialoq ikitərəfli 
münasibətlərin və dünya siyasətinin bütün əsas məsələlərini  əhatə 
etmişdir.  Nüvə müharibəsi heç vaxt olmamalıdır,  çünki belə 
müharibədə qalib ola bilməz.    Bu  barədə  əldə edilmiş qarşılıqlı 
anlaşılmanın prinsipial əhəmiyyəti vardır.  Tərəflər SSRİ  və ABŞ 
arasında hər hansı müharibənin  -nüvə müharibəsinin yaxud adi 
müharibənin qarşısının alınmasının vacibliyini qeyd etmiş, hərbi 
üstünlüyə çalışmayacaqlarını öhdələrinə götürmüşlər. 
Cenevrədə (1985-ci il),  Reykyavikdə (1986-cı il), 
 
Vaşinqtonda (1987-ci   il) və Moskvada (1988-ci il) yüksək səviyyəli 
Sovet-Amerika danışıqları nüvə silahlarının real azaldılması 
sahəsində irəliləyişlə nəticələnmişdir.  SSRİ və ABŞ arasında onların  
 

---

 
137 
orta və kiçik mənzilli raketlərinin ləğv edilməsi haqqında müqavilə, 
tarixdə nüvə silahlarının  qarşılıqlı ciddi nəzarət altında ləğv 
edilməsini nəzərdə tutan ilk saziş 1987-ci ilin dekabrında imzalanmış 
və 1988-ci ilin iyun ayında qüvvəyə minmişdir.  Bununla da nüvə 
silahı olmayan dünya quruculuğunun  əsası qoyulmuşdur.  Raketdən 
müdafiə müqaviləsinin qüvvədə qalması  şərtilə SSRİ  və ABŞ 
arasında strateji  hücum silaşlarının 50 faiz ixtisara salınması 
haqqında birgə müqavilə layihəsi hazırlanan zaman tərəflərin 
mövqelərinin yaxınlığı təsbit olunmuşdu. 
Nəticədə Sovet-Amerika münasibətləri yaxşılaşmışdır.  
Müharibə  təhlükəsini geri çəkmək mümkün olmuşdur.  Beynəlxalq 
həyat mərkəzinin qarşıdurmadan qarşılıqlı anlaşma və  əməkdaşlıq 
tərəfə yeri dəyişmişdir. 
Cenevrədə sazişlər bağlanması  və sovet hərbi kontingentinin 
Əfqanıstandan tamam çıxarılması regional münaqişələrin siyasi yolla 
tənzimləməsi işində irəliyə doğru mühüm addım olmuşdur. 
Prezident Corc Buşun ( 1924-cü ildə anadan olmuşdur ) 
hökuməti Amerika-Sovet münasibətlərindəki öz yolu ilə  davam 
etdirilmişdir. 
Beləliklə, 1980-ci illərdə beynəlxalq münasibətlərin 
demokratikləşdirilməsi və humanistləşdirilməsi prosesi tədricən 
inkişaf edir,  beynəlxalq vəziyyət yaxşılaşırdı.  Ancaq realist 
tendensiya beynəlxalq məsələlərdə köhnə münasibət,  sərt siyasət 
tərəfdarlarının müqaviməti ilə inadlı mübarizədə özünə yol açırdı.  
Müsbət proseslərin dönməzliyinə təminat hələ yaranmamışdır,  lakin 
hazırda zor işlətmək siyasətinə qarşı  əvvəllərdəkinə nisbətən daha 
geniş siyasi  imkanlar yaranmışdır. 
ABŞ Corc Buşun prezidntliyi dövründə (1988-1992-ci illər). 
1988-ci ilin prezident seçkilərində Amerika xalqı öz sevimli 
prezidenti olan Ronald Reyqanla vidalaşmalı oldu. Onun dövründə 
vitse-prezident olan Corc Buş hakimiyyətə gəldi. Bu dövrdə ölkə bir 
sıra maliyyə problemləri ilə qarşılaşdı. C.Buş inzibati idarəsi bir sıra 
əmanət müəssisələrini ləğv etdi və 1989-cu ildə maliyyə 
institutlarının islahatı haqqında qanun verdi. Lakin bu islahat  
uğursuzluqla nəticələndi. 1991-ci ildə iqtisadi inkişafın aşağı düşməsi 
C.Buşu məcbur etdi  ki, Reyqanın mühafizəkar maliyyə proqramını 
davam etdirmək xəttindən əl çəksin. Böyük C.Buşun inzibati idarəsi 
tezliklə vergiləri artırdı, sosial və nisbətən də  hərbi xərcləri azaltdı. 
 
138
Eyni zamanda kiçik sahibkarları müdafiə və azad ticarəti təmin edən 
proqram işlənib hazırlandı. Lakin o, bu proqramı  həyata keçirə 
bilmədi. 
Corc Buş ABŞ-ın  İkinci dünya müharibəsində  iştirak etmiş 
sonuncu prezidenti idi. Xarici siyasətdə o, SSRİ ilə danışıqları davam 
etdirdi. 1989-cu ilin dekabrında Malta adasındakı görüş SSRİ-nin 
dağılması, Almaniyanın birləşdirilməsi, Avropadakı sosialist 
dövlətlərin  əvvəlki quruluşa qayıtması  və dünya xəritəsində yeni 
geosiyasi dəyişikliklərin  əmələ  gəlməsi üçün bir sıqnal rolunu 
oynadı. 1991-ci ilin fevralında Corc Buş 30-a qədər dövlətin birgə 
iştirakı ilə «Səhrada tufan əməliyyatı» adı altında İraqa hücum təşkil 
etdi. Buna səbəb o idi  ki, 1913-cü ilə  qədər  İraqın tərkibində olan 
Küveyti 1990-cı ilin avqustunda İraq yenidən tutmuşdu. ABŞ  təkid 
edirdi  ki, İraq Küveytin müstəqilliyini yenidən tanısın. Lakin  
əvvəlcədən  şəxsiyyəti müəyyən edilməyən bir lider olan Səddam 
Hüseyn bu tələblə razılaşmadı. Belə olduqda BMT-nin Təhlükəsizlik 
şurasının 4 üzvü-İngiltərə, Fransa, ABŞ, SSRİ İraqa hücumun lehinə, 
Çin isə bitərəf qaldığını bildirdi. Lakin bir ay keçməmiş İraq Küveyti 
azad etməyi və ona olan borcunu verməyi öhdəsinə götürdü.  
Corc Buşun dövrü həm də onunla xarakterik idi  ki, hələ İkinci 
dünya müharibəsinin sonlarında başlamış olan «soyuq müharibə» 
SSRİ-nin dağılması ilə başa çatdı. Böyük Corc Buşun dövründə 
ABŞ-ın dünyanın yeganə lideri kimi tanınması  və dünyanın 
«amerikasayağı» idarə olunması üçün imkan yaradılmış oldu. 
Qloballaşma, həqiqətdə isə «amerikanlaşma» prosesi surətləndi və 
tezliklə bütün dünyanı  əhatə etməyə başladı. Dünya təsərrüfatı 
dolların musiqisi altında rəqs etməyə başladı. 
 
ABŞ Bill Klintonun prezidentliyi dövründə  
(1992-2000-ci illər) 
 
1992-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində demokratlar 
təşəbbüsü  ələ aldılar. 1946-cı ildə anadan olmuş, «Amerikaya yeni 
dəyişikliklər lazımdır»  şüarı altında prezident seçkilərinə qoşulan 
Arkanzas  ştatının qubernatoru Bill Klinton bu vəzifəyə seçildi. Bill 
Klinton hakimiyyətə  gəldikdən sonra bildirdi  ki, o nə 
respublikaçıların, nə  də demokratların yeritdiyi siyasəti müdafiə 
etməyəcəkdir. O, ikisinin də müsbət cəhətlərini götürüb «üçüncü yol» 

---