Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
127 
idi. Reyqanın dövründə ABŞ-da universal dövlət yaradılmış oldu. 
Bütün bunlara görə o tarixə böyük kommuniator kimi daxil oldu.Xalq 
onu «böyük ünsiyyət ustası» adlandırırdı. 
Yeni iqtisadi böhran 1982-ci ilə  qədər davam etdi. Sənaye 
məhsulu istehsalı 1979-cu illə müqayisədə 1980-ci ildə 3,6% aşağı 
düşdü. 1982-ci ildə isə bu rəqəm 8,2% oldu. Böhrandan 
avtomobilqayırma, qara metallurgiya, sənayenin digər qabaqcıl 
sahələri zərər çəkdilər. Böhran kənd təsərrüfatına və qeyri-istehsal 
sahələrinə  də toxundu. Ölkədə 12 milyon işsiz var idi. ABŞ ancaq 
1983-cü ildə iqtisadi böhrandan çıxmağa başladı. Həmin ilin 
payızında sənayedə artım 6,6% oldu. Reyqan fəaliyyətində 
«mühafizəkar inqilab» xəttini götürdü. Reyqan inzibati idarəsi daxili 
siyasət sahəsində bütün diqqətini ölkənin iqtisadi böhrandan 
çıxarmağa verdi. Bu sahədə ilk addım 1981-ci ilin avqustunda 
konqres tərəfindən bəyənilmiş vergi islahatı idi. Reyqanın dövründə 
şəxsi vergilər 5%-dən 20%-ə  qədər azaldıldı.1980-1982-ci illərdəki 
energetika böhranından sonra Reyqan xaricdən gətirilən neft üzərində 
hökümət nəzarətini aradan götürdü. Neft və neft məhsullarının 
qiyməti 20 % qalxdı. Bu isə ölkədə neftin sərbəst satışını  təmin 
etməyə imkan verdi. Bir sözlə, Reyqan istehsalın texnoloji struktur 
baxımdan yenidən qurulmasını  təmin etdi. Sosial xərclər 54%-dən 
təxminən 48%-ə endirildi. Onun dövründə ölkədə trans- milli 
korporasiyaların mövqeyi gücləndi.  ABŞ-da bu illərdə ümumi 
məhsul istehsalı xeyli artdı.  (Ümumi məhsul dedikdə ölkənin həm 
daxilində, həm də  həmin ölkənin başqa ölkələrdəki müəssisələrində 
istehsal edilən məhsul nəzərdə tutulur). Reyqanın dövründə 
inflyasiyanın qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirildi. 
Onun hakimiyyətdə olduğu 8 il ərzində inflyasiya 2%-ə endi. 13 
milyon iş yeri açıldı. Məşğulluq problemi həll edilmiş oldu Reyqanın 
görduyu bu tədbirlər «Reyqanomika», yəni Reyqan iqtisadiyyatı kimi 
tarixə düşdü. 1984-cü ildə xalq onu yenidən prezident seçdi. Xalq 
artıq onu «tefton prezident» adlandırırdı. 
1970-ci illərin sonundan etibarən ABŞ-da iqtisadiyyatın uzun 
sürən struktur-texnoloji yenidən qurulması başlandı. Bu 
yenidənqurmanın mahiyyəti istehsalatın elmi-texniki tərəqqi 
sahəsində  ən yeni nailiyyətlərinin tətbiqi ilə texniki cəhətdən  əsaslı 
surətdə yenidən təchiz etmək idi. İstehsalın yenidən qurulması üzrə 
iri proqramların məqsədi keyfiyyətcə daha yüksək  əmək 
 
128
məhsuldarlığına, defisit xammal növlərinə  qənaətə nail olmaq, 
yanacaq enerji-balansını  əsaslı surətdə yaxşılaşdırmaq idi. 
Avtomatlaşdırılmış sistemlərin, sənaye robotlarının, lazer texnikası 
və texnologiyasının geniş  tətbiqi metallurgiya, maşınqayırma, 
avtomobilqayırma və digər aparıcı istehsal sahələri üçün səciyyəvi 
idi. Radioelektron, aerokosmik, cihazqayırma və s. bu kimi elm 
tutumlu sahələr sürətlə inkişaf edirdi. Mikroprosessor 
texnologiyasından istifadənin miqyası getdikcə genişlənirdi. 1987-ci 
ildə EHM-nin sayı  20 milyon ədəddən artıq ( o cümlədən 19 milyon 
personal komputer )  olmuşdur. 
Prezident Ronald Reyqan hökuməti iri kapitalın mənafeyinə 
xidmət edərək inflyasiyanı cilovlamaq və iqtisadiyyatı yenidən 
qurmaq, ABŞ-ın dünya bazarında rəqabət mövqeyini gücləndirmək 
siyasəti yeritməyə başladı. «Reyqanomika» ( yəni Reyqan 
iqtisadiyyatı) adı almış  və proqram milli gəlirin iri kapitalın və 
əhalinin varlı  təbəqələrinin xeyrinə sonrakı yenidən bölgüsünə  və 
burada fəhlə sinfinin payının azalmasına gətirib çıxardı. Sosial 
xərclər azaldıldı. Eyni zamanda hərbi təxsisatlar getdikcə artırıldı. 
Lakin elmi-texniki inqilabın inkişafı  və hökumətin biznesi 
təşviq etmə proqramı iqtisadiyyatın inkişafının mövcud qeyri-
stabilliyini aradan qaldıra bilmədi.  İqtisadiyyatın struktur- texnoloji 
baxımdan yenidən qurulması bir sıra müəssisələrin bağlanması, iş 
yerlərinin ləğv edilməsi, işsizliyin  artması ilə müşayiət olundu. 
1980-1983-cü illərdə ABŞ-da istehsal növbəti dəfə azaldı  və yalnız 
sonrakı illərdə sənaye yüksəlişi başladı. 
ABŞ üçün istehsalın və kapitalın, o cümlədən bank işinin, 
yüksək dərəcədə  təmərgüzləşməsi maliyyə oliqarxiyasının təzyiq 
göstərməsi ilə  səciyyələndirdi. 200 iri korporasiya ölkənin sənaye 
istehsalının təxminən yarısına nəzarət edir. 
80-ci illərdə    Cənub  və    Cənub-Qərb  ştatlarının sənaye 
cəhətdən coşğun inkişafı ilə əlaqədar olaraq inhisarçı kapitalın Texas 
və Koliforniya qruplarının xüsusi çəkisi artmışdı. Eyni zamanda 
onların və maliyyə burjuaziyasının köhnə qrupları arasında 
iqtisadiyyatın və siyasətə nəzarət uğrunda mübarizə kəskinləşmişdi. 
Kapitalist ölkələrini və inkişafda olan ölkələri geniş miqyasda 
istismar edən Amerika transmilli korporasiyasının fəaliyyəti böyük 
vüsət almışdı. 80-ci illərin birinci yarısında Qərb ölkələrindəki 50 iri 
transmilli korporasiyalardan 24-ü Amerika kapitalına məxsus olmuş, 

---

 
129 
bütün xalis mənfəətin 2/3-dən çoxu onun payına düşmüşdür. 
Amerika transmilli korporasiyalarının xarici ölkələrdəki müəssisələri 
AFR, Fransa, yaxud İngiltərədən çox məhsul buraxırdı. 
Məlumdur ki, ABŞ-da hərbi sənaye kompleksi 60-cı illərdə 
təşəkkül etmişdir. Həmin kompleksə silah istehsal edən inhisarlar, 
generalitetin yuxarı  təbəqələri, dövlət-hökumət bürokratiyasının bir 
hissəsi, Amerika imperializminin ideoloji aparatı,  
militaristləşdirilmiş elm daxildir. Bu qüvvələr birlikdə  hərbi məhsul 
istehsalının artırılmasında və  təcavüzkar siyasətin həyata 
keçirilməsində başlıca vasitə idi. 
80-ci illərdə Hərbi sənaye kompleksinin əsasını silah istehsalını 
inhisara alan iri hərbi-sənaye firmaları  təşkil  едирди. Hərbi 
sifarişçilərin 2/3 hissəsini Pentaqonun 100 əsas podratçısı alırды. Bu 
sifarişlərin yerinə yetirilməsindən gələn mənfəət mülki istehsalat-
dakına nisbətən 2-3 dəfə yüksək idi. Hərbi istehsalın artırılması milli 
sərvətin Amerika xalqının mənafeyinə yad olan qeyri-məhsuldar 
məqsədlərə sərf edilməsi demək idi. Hərbi xərclər hər il artırılırdı. 
İstehsalın militaristləşdirilməsi iqtisadi qeyri-sabitliyi artırır, 
maliyyə disproporsiyası yaradırdı. Məsələn, hərbi xərclərin daim 
artırılması  nəticəsində ABŞ-ın dövlət büdcə  kəsiri 1986-cı ildə 220 
milyard dollardan artıq olmuş, dövlət borcu 2 trilyon dollar 
astronomik məbləği keçmişdi. 
Hərbi-sənaye inhisarların nümayəndələri dövlə departamenti  
və Konqresdə ABŞ siyasətinin formalaşdırılmasında mühüm rol 
oynayırdı. Hərbi sənaye, Pentaqon və icraiyyə hakimiyyəti arasında 
bütün səviyyələrdə daim kadr mübadiləsi praktikası yaranmışdır. 
Reyqanın dövründə senatda təhlükəsizlik və terrorizmə qarşı 
mübarizə aparmaq üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Bu dövrdə 
xüsusi diqqət yetirilən sahələrdən biri də xidmət sahəsinin inkişafı 
idi. Məşğulluğun artmasının  əsas mənbəyinin biri bu, digəri isə 
hərbiləşdirmənin sürətləndirilməsi idi. 80-ci illərdə ABŞ transmilli 
korporasiyalarının xarici ölkələrdəki müəssisələri AFR, Fransa və ya 
İngiltərənin istehsal etdiyi məhsuldan daha çox məhsul buraxırdı. 
ABŞ dövlət-inhisarçı kapitalizminin bu dövrdə ən mühüm əlamətləri 
kredit, borc vermək və digər kapital ixracı formalırı idi. 80-ci illərdə 
ölkəyə mühacirət edənlərin sayı xeyli artdı. ABŞ-a Asiya və Latın 
Amerikasından axın gücləndi. 80-cı ildə  təkcə Vyetnamdan buraya 
800 minə qədər  adam gəldi.  
 
130
Muzdlu işçilərin 75%-i qeyri-maddi istehsal sahələrində 
çalışırdı  və bu işçilər içərisində 44%-ini qadınlar təşkil edirdi. 
Cəmiyyətin «avara» adamları hesab edilən aktyorların, jurnalistlərin 
vəziyyəti yaxşılaşdı. Onlar cəmiyyətdə öz yerlərini tutdular. ABŞ-da 
artıq kompüterlərin kütləvi istehsalı sürətləndi. Onların sayı 20 
milyonu ötüb keçdi. Bu zaman ABŞ cəmiyyətini varlılar, orta sinfin 
üç təbəqəsi,  yoxsullar, dilənçilər, evsizlər kimi sosial qruplara 
bölmək olardı. 
Bu qruplar arasında gəlirlərin və  yığılmış  sərvətlərin 
səviyyəsinə görə böyük fərq var idi. 80-cı illərdə yüksək 
təminatlıların sayı artdı. Ailələrin böyük əksəriyyəti orta rifaha malik 
qrupa aid edildi. Bir çox amerikalılar müxtəlif kampaniyaların 
səhmlərini əllərində cəmləşdirərək əmək haqlarından başqa, kollektiv 
mülkiyyətdən də hər il gəlir əldə edirdilər. 
Renald Reyqanın respublikaçı hökuməti iqtisadiyyatın 
inkişafına kömək etməyə, inflyasiyanın qarşısını almağa və sabitliyi 
təmin etməyə çalışaraq, dövlətin iqitsadiyyata qarışmasını 
məhdudlaşdırmaq yolunu götürdü. 80-cı illərdə  gəlir vergisinin və 
mənfəətə görə verginin norması  əhəmiyyətli dərəcədə azaldıldı, 
kapital qoyuluşu üçün vergi güzəştləri edildi. Dövlət biznesin bir çox 
növlərini nizama salmaqdan imtina etdi, trest əleyhinə qanunçuluğun 
tətbiqi sahəsini kəskin surətdə ixtisara saldı,  şəxsi təşəbbüs üçün 
əlverişli şərait yaratdı. Korporasiyaların gəlirləri görünməmiş şəkildə 
artdı. Eyni zamanda sosial proqramlar azaldıldı  və bu proqramlar 
qismən hissə-hissə ştatlara və yerli orqanlara verildi. 
«Reyqanomika»  şəraitində Amerika sənayesi elmi-texniki 
tərəqqinin  ən müasir nailiyyətlərini səmərəli surətdə  tətbiq edirdi. 
Onun beynəlxalq miqyasda rəqabətə davamlılığı artdı.  İşsizliyin və 
inflyasiyanın səviyyəsi aşağı düşdü. Bu, istehlak tələbatının 
artmasına səbəb oldu. Bu nəticələrə 
hərbiləşdirmənin 
sürətləndirilməsi şəraitində, daxili və xarici borcun çox böyük ölçüdə 
artması hesabına nail olunmuşdu. 
80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq ABŞ iqtisadiyyatına 
xarici kapital axını güclənməyə başladı. Bu, başlıca olaraq qiymətli 
dövlət kağızlarının, bank əmanətlərinin qoyulmasından,  şəxsi 
kompaniyaların səhmlərinin  əldə edilməsindən, müstəqil kapital 
qoyuluşundan ibarət idi. Sabitliyə və yüksək mənfəətə ümid bəsləyən 
Böyük Britaniya, Niderland, Yaponiya, Kanada, AFR daha çox 

---