Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
139 
siyasətini həyata keçirəcəyini bildirdi. Bill Klinton hakimiyyətə 
gələndə ABŞ-da 300 milyard dollar büdcə  kəsiri var idi. Əhalinin 
10%-i işsiz idi. O hakimiyyətə gəldikdən sonra dərhal sosial xərclərin 
artırılmasını təmin etdi. O göstərirdi  ki, sosial sahəyə diqqət dövlətin  
əsas funksiyalarından biridir, o, kəsirsiz maliyyələşmə yolu ilə həyata 
keçirilməlidir. Klintonun  ən başlıca məqsədlərindən biri beynəlxalq 
aləmdə ABŞ-ın liderlik mövqeyini təmin etmək üçün ABŞ 
iqtisadiyyatının çiçəklənməsini və daxili sabitliyi təmin etmək idi. 
Bunun üçün o, sərbəst rəqabətin olmasını başlıca vasitə hesab edirdi. 
Klinton inzibati idarəsi  əvvəl iqtisadiyyatı sabitləşdirmək, sonra isə 
onun inkişafını  təmin etməyə müvəffəq oldu. Bütün bunlar B.Klin-
tona imkan verdi  ki, 1996-cı il prezident seçkilərində də qalib gəlsin. 
Öz prezidentliyi dövründə o, sosial təmintat sahəsində islahatlar 
keçirmək xəttini götürdü. Onun dövründə ABŞ  əhalisinin həyat 
səviyyəsi yüksəldi. Hərbi xərclər xeyli ixtisar edildi. 1998-ci ildə 
büdcənin ancaq 16%-i hərbi xərclər üçün ayrılmışdı. Nəticədə sosial 
xərclər hərbi xərcləri üç dəfə üstələmiş oldu. Hökümət proqramında 
təhsilin müdafiəsinə xüsusi diqqət yetirildi, Fasiləsiz Elmi Texniki 
İnqilabın iqtisadiyyatda öz əksini tapması şəraitində fəhlə qüvvəsinin 
ixtisas səviyyəsi artırılması əsas vəzifə kimi irəli sürüldü. Klintonun 
dövründə federal büdcənin 1/3 hissəsi  elmin inkişafına ayrılmışdı. 
Onun yarıdan çoxu isə fundamental tədqiqatlara sərf olunurdu. 
Ölkədə 20 milyon nəfərlik iş yeri açıldı. 1999-cu ildə isə ABŞ 
tarixində ilk dəfə olaraq kəsirsiz büdcəyə nail olundu.  
Bill Klinton öz xarici siyasətində liberal mövqe tutdu. Klinton 
inzibati idarəsinin xarici siyasət strategiyası ABŞ üçün «dünya lideri» 
rolunu saxlamağa yönəldilmişdi. 1993-cü ildə  Şimali Amerika azad 
ticarət zonasının təşkili haqqında saziş qüvvəyə mindi. 1994-cü ildə 
ABŞ-ın təşəbbüsü ilə «Amerika azad ticarət zonasının təşkili » 
haqqında qərar qəbul edildi. ABŞ-ın Asiya-Sakit okean regionu 
ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıqda fəal iştirakı  təmin edildi. Yeni 
«Avroatlantik bazarı»nın təşkili haqqında plan işə başladı. NATO-
nun  Şərqə doğru genişlənməsi məsələsində ABŞ Rusiyaya güzəştə 
getməli oldu. 1997-ci ildə ABŞ-Rusiya danışıqlarında ABŞ öhdəsinə 
götürdü  ki, Polşa, Çexiya, Macarıstan NATO-ya qəbul olunsa da, 
həmin dövlətlərin 
ərazisində ABŞ-ın hərbi bazaları 
yaradılmayacaqdır. Yuqoslaviya ilə  əlaqədar Bill Klinton 1995-ci 
ildə münasibətlərin sahmana salınmasına və Deyton müqaviləsinin 
 
140
(1995-ci il) bağlanılmasına nail oldu. Yaxın və Orta Şərq 
məsələsində 1994-cü ildə Vaşinqtonda, 1995-ci ildə Qahirədə, 1996-
cı ildə Osloda İsrail  ilə  Fələstin arasında münasibətlərin nizama 
salınmasına cəhd göstərdi. 1996-cı ildə Oslo müqaviləsi  əsasında 
Fələstinə muxtariyyat verildi. ABŞ 1990-cı ildə SSRİ-dən ayrılmış 
Pribaltika respublikalarında  öz nüfuzunu gücləndirməyə xüsusi səy 
göstərdi. 1997-ci ildən ABŞ ATƏT-in Qarabağ  məsələsini nizama 
salmaq üçün hələ 1992-ci ildə  təşkil etdiyi Minsk qrupunun 
həmsədrlərindən biri oldu. Amerika Azərbaycan münasibətləri 
haqqında birgə  bəyanat adlanan sənədi B.Klintonla Azərbaycan 
prezidenti bu dövrdə imzaladılar. Bu sənəd iki ölkə arasındakı 
münasibətlərin prinsip və gələcək istiqamətlərini göstərirdi. 
1998-ci ildə ABŞ yenidən  İraqa qarşı möqeyində  sərtləşdi. 
Belə    ki,  ABŞ  İraqı kimyəvi silahlar istehsalında günahlandırmağa 
başladı. Lakin Bill Klinton vəziyyəti müharibə  həddinə  gətirmədi. 
Atlantika həmrəyliyi gücləndirildi. Kosovada münaqişənin nizama 
salınması zamanı NATO-dan istifadə edildi. 1999-cu ilin payızında 
ATƏT-in  İstanbul sammitində ABŞ Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac 
boru kəmərinin çəkilməsi haqqında sazişi bəyəndi. Klintonun 
dövründə ABŞ-ın demokratiya və azad bazar iqtisadiyyatı 
konsepsiyasının bütün dünyada qəbul edilməsi, iqtisadi amirlik 
metodllarından əl çəkilməsi, informasiya mübadiləsinin artması, azad 
bazarla demokratiyanın yanaşı addımladığı yeni şərait yaratmış oldu. 
Bill Klinton İkinci cahan müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ-ın  ən 
ağıllı prezidenti kimi tarixə düşdü.  
XX əsrin 90-cı illərində ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti 
 Regional 
münasibətlərdə tam qarşılıqlı etimadsızlıq 
yaranması, regionun malik olduğu potensialdan maksimal istifadə 
olunmasının arxa plana keçməsi, kollektiv sülh və təhlükəsizliyə olan 
tələbin daha da artması, zorakılığın, təzyiqin gündəlik həyatda 
təlabata çevrilməsi ABŞ-ı Yaxın  Şərqə diqqətini daha da artırmağa 
məcbur edirdi.  
Yaxın  Şərq ABŞ-ın xarici siyasətində  hərbi, iqtisadi, siyasi, 
ideoloji spektrləri özündə cəm edən region kimi qəbul olunur. ABŞ 
siyasətçi və strateqlərinin siyasi təyinatına  əsasən, Yaxın  Şərqin 
dünya sistemindən kənarda qalması beynəlxalq münasibətlərdə 
qüvvələr balansının pozulmasına səbəb ola bilər.  

---

 
141 
Dünyanın heç bir regionu Yaxın və Orta Şərq qədər ABŞ 
üçün böyük əhəmiyyət və prioritet kəsb etmir. Çünki bu region həm 
zəngin sərvətlərə malikdir, həm də beynəlxalq  əhəmiyyətli su, quru 
və hava yolları buradan keçir. Dünyanın üç aparıcı dinlərinin – 
iudaizmin, xristianlığın və islamın müqəddəs məkanları burada 
yerləşir.  
Üç qitənin kəsişdiyi yerdə yerləşən Yaxın  Şərq, eyni 
zamanda Vaşinqton üçün fəal rəqabət meydanı kimi də qəbul edilir. 
Müasir dövrdə bu rəqabət ABŞ-ın Avropa birliyi, Asiya tərəfdaşları 
və rəqibləri arasında gedir. Bu da ABŞ-ın regional münasibətlərində 
özünü üç amillə aydın biruzə verir: Regional iqtisadi əməkdaşlıq və 
inteqrasiya; Neft amili; Dini amil.  
 Regional 
iqtisadi 
əməkdaşlıq və inteqrasiya istiqamətində 
atılacaq addımların  əsası 1993-cü ilin noyabrında Kopenhagendə 
regional iqtisadi inkişafın təmin edilməsi məqsədilə yaradılan  İşçi 
Qrupu ilə qoyulmuş oldu. 1994-cü il oktyabrın 30-dan noyabrın    1-
ədək ABŞ prezidenti Bill Klinton, Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və 
Mərakeş kralı II Həsənin təşəbbüsü ilə Kasablankada birinci Yaxın 
Şərq-Şimali Afrika İqtisadi Sammiti keçirildi. Qeyd edək ki, 90—cı 
illərdə dörd anoloji sammit keçirilmişdir. “Sammitin keçirilməsindən 
məqsəd regionda özəl mülkiyyətin genişləndirilməsini asanlaşdırmaq, 
investisiya imkanlarını artırmaq, özəl sektorda əməkdaşlığın əlverişli 
imkanlarına inam və etimadı formalaşdırmaq, regional iqtisadi və 
ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsinə stimul yaratmaqdır”. 
Sammitin işində ərəb dövlətləri ilə birgə İsrail də iştirak edir və ona 
tətbiq olunmuş boykot aradan qaldırılırdı. Bu onun göstəricisi idi ki, 
“ərəb dövlətləri  İsrail ilə  ənəkdaşlıqda maraqlıdır, lakin ərəb 
birliyində olan ziddiyət buna imkan vermir”. 
 
Neft amilinin ABŞ xarici siyasətində  əhəmiyyəti 70-ci 
illərdən başlayaraq daha da artmışdır. 1985-ci ildən başlayaraq artan 
təlabat 90-cı illərin  əvvəllərində 43% təşkil edirdi. İdxal olunan 
neftin 30%-ə qədəri isə həmin dövr münaqişə zonalarından, xüsusilə 
Yaxən Şərqdən gətirilirdi. Əslində isə ABŞ-ın özü dünyanın ən güclü 
neft istehsal edən ölkələrindən biri idi.  
Körfəz müharibəsindən sonra, əsasən monarxiya rejimli ölkələrdən 
neft idxal eən ABŞ üçün İran və  İraqdakı rejimlərin dəyişilməsi, 
ümumi sabitlik və beynəlxalq təhlükəsizliyin Vaşinqtonsayağı 
təminatı kimi qəbul olunurdu. Körfəz müharibəsi ərəfəsində və ondan 
 
142
sonra regionun Qətər, Oman, Bəhreyn və  Səudiyyə  Ərəbistanı kimi 
müasir dövrün anoxranizm rejimləri bu sahədə  ABŞ və Avropadan 
müasir silah, və texnologiya alınmasına önəm verdilər.  
Dini amilə  gəldikdə qeyd edək ki, 80-ci illərin  əvvəllərinə  qədər 
İslam faktoru ABŞ xarici siyasətində xüsusi yer tutmamışdır. Bunun 
başlıca səbəbi islamın bir din kimi Yaxın  Şərq ölkələrinin xarici 
siyasətində əsaslı yer tutmamasıdır.  Buna səbəb isə islam ölkələrinin 
müharibədən sonrakı dövrdə  əsasən ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı, 
milli-azadlıq hərəkatı, həmçinin bu dövrdə  əsasən dövlətçiliyin 
dirçəldilməsi və möhkəmləndirilməsi istiqamətindəki fəaliyyəti 
olmuşdur ki, bu prosesdə islam bir din kimi arxa plana keçmişdir.  
 70-ci 
illərin sonlarında, 80-cı illərin əvvəllərində Yaxın Şərq 
ölkələrinin ictimai-siyasi həyatında islamın mühüm rol oynaması, 
Vaşinqtonu xarici siyasətində islam amilini nəzərə almağa və yeni 
siyasi strategiyanı hazırlamağa vadar edirdi. Yeni siyasi strategiyaya 
uyğun olaraq Vaşinqton, müsalman ölkələri, xüsusilə Yaxın  Şərqin 
islam dövlətləri ilə münasibətlərində ciddi dəyişikliklər etməyə 
başladı. Nəticədə müsəlman cəmiyyətinə xarakterik olan ənənəvi 
tezislər gündəmə gətirildi.  
 ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasətinə təsir edən əsas amillərdən biri 
olan yəhudi lobbisi təkcə Vaşintonun xarici siyasətinə deyil, 
həmçinin bütövlükdə regionda cərəyan edən hərbi-siyasi proseslərə 
kifayət qədər öz təsirini göstərməkdədir.  
Bugün ABŞ-da mövcud olan və öz dövlətlərinin milli maraqlarını 
müdafiə edən lobbilər arasında heç bir ölkənin lobbisi yəhudi lobbisi 
ilə müqayisə oluna bilməz. Sionist lobbisinin ABŞ-ın icra və 
qanunverici orqanları ilə geniş 
əlaqələrinin yaradılması, 
formalaşdırılması  və  tədricən inkişaf etdirilməsi Vudro Vilsonun 
ABŞ-da prezidentlik illərinə  təsadüf edir. Bugün artıq ABŞ 
milyonçularının 20 %-i yəhudi mənşəli sahibkarlardır. Aparıcı siyasi 
partiyaların seçki fondlarına yəhudi ödəmələrinin həcmi 
respublikaçılarda 40 %-ə, demokratlarda isə 60 %-ə çatır.  İllik 
büdcəsi 1 milyard dollar təşkil edən filantropik qurumların 
şəbəkəsinə nəzarət də yenə yəhudi icmasının  əlindədir.  
 Bir 
sıra faktorlar vardır ki, həmin faktorlar yəhudilərə ABŞ-
ın siyasi həyatına kifayət qədər təsir etməyə imkan verir. Bunlar 
aşağıdakılardır: 

---