ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Şəmistan Nəzirli

445

zırlar  ki,  niyə  Mehmandarovun,  Şıxlinskinin  və  başqa  sərkər-

dələrimizin Napoleon, Kutuzov, Suvorov kimi müdrik fikirləri, 

hərbi elmi əsərləri qalmayıb. Bir sözlə, özümüzünkülərə qeyri-

vətənpərvər  damğası  vururlar.  Onda  belələrinə  cavab  vermək 

çox ağır və əzablı olur. Bu müasir “vətənpərvərlərə ” başa sal-

maq lazımdır ki, totalitar rejim yetmiş ildən çoxdu onların 1918-

1920-ci  illərədək  fəaliyyətinə  “tamamilə  məxfidir”  möhürünü 

vurub. İndi budur, aşkarlığın sayəsində səksən beş ildən sonra 

belələrinə Səməd bəy Mehmandarovun yazdığı tarixi sənəd ca-

vab verir: 

“Düşmənə  qarşı  mübarizə  tədbirlərindən  biri  də  xalq  içəri-

sində sağlam milli hisslərin yaradılmasıdır. Bu vəziyyət Azər-

bay can  Respublikasının  yaranmaqda  olan  gənc  ordusu  üçün 

xüsusilə zəruridir. Yuxudan yenicə oyanmış xalqda sağlam, mil-

li hiss oyatmalıyıq. Biz müsəlmanlar ancaq indi şüurlu həyat və 

milli yaradıcılıq dövrünə ayaq basmışıq… Xalq arasında türk 

irsinin milli hisslərini və vüqarını qaldırmaq üçün xalqı, qoşun-

larımızı onun tarixi keçmişi ilə tanış etməliyik. 

Yazılacaq məşhur tarixi əsərlər xalq içərisində və qoşunlarda 

geniş yayılmalı, hər bir kənd müəllimi və hər bir azərbaycanlı 

zabiti ondan istifadə etməlidir. 

Gələcəkdə hökumətin köməkliyi ilə türk xalqının dahi xadim 

və rəhbərləri üçün müvafiq abidələr qoymaqla, onların xatirələri 

əbədiləşdirilməlidir”. 

Zənnimizcə, general Səməd bəy Mehmandarov belə sağlam, 

milli  düşüncəsi  ilə  heç  bir  publisistdən  geri  qalmır.  Sənətini, 

dövrünü nəzərə alsaq, bəlkə də o, müasiri olan ən yaxşı yazıçı-

publisisti bir neçə addım ötüb-keçir. 

Azərbaycan Dövlət Arxivində saxlanılan iki nömrəli qovluq-

da general Səməd bəy Mehmandarovun daha bir vətənpərvər-

liyinin milli qürurunun şahidi oluruq. Orada yazılır ki, 1918-ci 

ildə ingilis qoşunlarının

1

 Azərbaycanda öz ərazilərində olduqları 

1

  1918-ci il noyabrın 17-də general V.M.Tomsonun komandanlığı ilə 

Bakıya  gələn  ingilis  qoşunları  1919-cu  ilin  avqustunda  Azərbaycan 

ərazisindən çıxdı – Ş.N.

---

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

446

kimi  etinasız  ağalığı  hərb  naziri  Səməd  bəy  Mehmandarovu 

qəzəbləndirmişdir.  Nazir  onların  istilaçı  hərəkətlərinə  etiraz 

əlaməti  olaraq,  vaxtilə  (Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  – 

Ş.N.)  ingilis  komandanlığı  tərəfindən  təltif  olunmuş  ordenləri 

geri qaytararaq qəzəblə demişdir: 

–  Torpağımı,  xalqımı  fəth  edən  ikiüzlü  bir  ölkənin  ordeni 

mənə lazım deyil. Xalqıma silah qaldıran bir ordunun ordenini 

gəzdirmək mənim üçün ən böyük təhqirdir. 

Azərbaycandan çıxan ingilis qoşunlarının komandanı gene-

ral Tomson şayiələr yayırdı ki, Azərbaycan bundan sonra özünü 

idarə edə bilməyəcək. 

Azərbaycan ordusu yox dərəcəsindədir. Orada qayda-qanun 

da  yoxdur.  Guya  Azərbaycanı  yağılardan  qoruyan,  onu  idarə 

edən  Tomsonun  min  ingilis  və  səkkiz  yüz  nəfərlik  balağıaçıq 

hind əsgəri olmuşdur. Bu şayiələrdən sonra Azərbaycanda olan 

ingilis hərbi jurnalisti Skotlend-Liddel İngiltərə qəzetləri üçün 

hazırladığı xəbərlərdə yazırdı ki, Transqafqaz şayiələr ocağıdır. 

Burada şayiələr külək təpələr arasında yayılan kimi yayılır. Bir 

çox şayiələr Moskvada quraşdırılır və dövriyyəyə buraxılır. Ba-

kıda  ingilis  ordusuna  ehtiyac  yoxdur.  Azərbaycan  özü  özünə 

qayğı göstərə bilər. Mən bura iki gün əvvəl gəlmişəm və açığını 

deyim  ki,  bütün  gördüklərim  məndə  dərin  təəssürat  yaradıb. 

Mənim  şəhərdə  olmadığım  dörd  həftə  ərzində  burada  çox 

təəccüblü  dəyişikliklər  olub.  Mən  buraya  gəldim  ki,  hamının 

mənə  dediyi  qarışıqlığı  görüm,  lakin  onu  tapa  bilmədim.  Tam 

qayda-qanun var. Mənə dedilər ki, mən ordu əvəzinə pozğunlaş-

mış  kütlə  görəcəyəm,  lakin  mən  yaxşı,  nümunəvi,  güclü,  odlu-

alovlu gənclər gördüm. Doğrudan da mən indi Bakıda elə qayda-

qanun gördüm ki, müharibə başlayan vaxtdan bugünədək Bakı-

da  olmamışdım…  Qayda-qanun  ancaq  Bakıda  hökm  sürmür, 

son dəyişikliklər bütün respublikada vəziyyəti aydınlaşdırmış-

dır.  Qarabağ  şuluqluğunu  sülh  əvəz  etmişdir.  Ermənilər  və 

azərbaycanlılar sazişə gəlmişlər. Lənkəranda bolşeviklər Azər-

---

Şəmistan Nəzirli

447

baycan ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Onlar bü-

tün silah və sursatlarını Azərbaycan hökumətinə təhvil verdilər, 

adamlar  isə  xahiş  etdilər  ki,  onları  Azərbaycan  hökumətinin 

tabeliyinə  götürsünlər…  Bütün  bunlar  şübhəsiz  sübut  edir  ki, 

Azərbaycan  qarmaqarışıqlıqdan  qorxmur  və  bolşeviklərdən 

çəkinmir. Azərbaycan  dövləti  indi  Transqafqazın  bütün  qalan 

xalqları üçün nümunəyə çevrilmişdir

1

. 

İngilis hərbi jurnalisti Skotlend-Liddelin Azərbaycan ordusu-

nun  ünvanına  dediyi  xoşməramlı  sözlərə  görə  xalqımız  ilk 

növbədə  iki  görkəmli  sərkərdəmizə,  1918-ci  ildə  ordumuzun 

təməl daşını qoyan Əli ağa Şıxlinskiyə və Səməd bəy Mehman-

darova  borcludur.  Nizami  və  döyüşən  ordu  yaradan  hər  iki 

sərkərdə  ilk  hərbi  nümayişin  keçirilməsini,  hərbi  məktəblərin 

açılmasını,  hərbi  geyim  formasının  təşkilini  və  başqa  gərəkli 

işləri həyata keçiriblər. İlyarım fəaliyyətdə olan Azərbaycan or-

dusu Lənkəranda bolşeviklərin üsyanını yatırdıb. Zəngəzurda, 

Əsgəranda erməniləri məğlubiyyətə uğradıblar. 

1919-cu  ilin  sonlarında  Azərbaycan  Respublikası  üçün  üç 

təhlükə vardı: şimaldan ağqvardiyaçı general Denikin, Zəngəzur 

və Qarabağdan daşnak erməniləri, ordunun daxilində isə bolşe-

vik təbliğatı. Bu təhlükənin ikisinin qarşısını hərbçi dəyanəti ilə 

alan nazir Səməd bəy Mehmandarovu ən çox narahat edən “bol-

şevik” xəstəliyi idi. Qırmızı bolşeviklərin təbliğatı orduda oldu-

ğu kimi fəhlə-kəndli arasında da yayılmışdı. Bu təsir az da olsa 

əsgər  və  zabitlərə  də  keçmişdi.  Ona  görə  də  nazir  Səməd  bəy 

Mehmandarov  əsgərlərlə  görüşəndə  təkrar-təkrar  deyərdi  ki, 

qoşun torpağımızı yağılardan qorumaqdan ötrü vacibdir. Qoşu-

nun əsgəri siyasətlə maraqlanmalı, beynəlxalq aləmdə nələr baş 

verdiyindən hali olmalıdır. Amma nə zabit, nə də əsgər heç bir 

partiyanın, ya da cəmiyyətin qulu olmamalıdır. 

1

  RMDA, f. 894, siy. 10, iş 82, vər. 2-10

---