Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
belə, asanlıqla mənimsəyə bilmirlər. Әgər filosoflar mədəniyyətin insan ların qarşılıqlı əlaqəsi olduğu fikrini dərindən mənimsəyə bilmirlərsə və bu, digərlərinə də sirayət edilirsə, yəqin ki, bu müzakirədə mədə niy yətin hansı deformasiyalara uğra ma
sı haqqında düşünməyimizə ehtiyac vardır. Mədəniyyətin çoxlu sayda tərifi vardır. Fik rim cə, bunların əsasında mədəniyyətin inki şafına imkan yara ‐ dan dialoqda insanların qar şılıqlı əlaqələri məsələlərinə diqqət yetiril məlidir. Yeri gəlmiş ‐ kən, buraya insanın öz‐özü ilə dialoqu da daxil ‐ dir. İnsan öz‐özü ilə dialoq aparan zaman o özü ilə «özgə» kimi danışır və nəticədə, «özününkü» və «özgə» anlayışla rı nın transformasiya olmaq, dəyişmək imkan larının olmasına vərdiş yara ‐ nır, yəni bunlar mütləq deyillər. Fikrinin davamında İ.Məmmədzadə qeyd etdi ki, burada söyləmək istədiyim digər bir tezis ondan ibarətdir ki, ayrı‐ayrı insanların və mədəniyyətlərin dialoqu, bütövlükdə, şüurlu, idarəolunan qarşılıqlı əlaqədir. Və bundan çıxış edərək üçüncü tezisimi təqdim etmək istərdim. Filosofun rolu yalnız mədəniyyətə dair konkret fikirlər irəli sürməsi ilə məhdud laşmır, həmçi ‐ nin onun, yəni filosofun cəmiy yət və öz‐özü ilə çoxsəviyyəli dialoqda öz fəlsəfəsinin aktual ‐ lığını dərk edə bilmə sin dədir. Bununla o, mədə ‐ niyyəti dəyişdirə, onun inkişafına (dina mi kasına) imkan yarada bilər. «Möhkəmləndirmə», sabitlik, müəyyən nor ‐ maların fiksasiyası, müasir dillə desək, mədə ‐ niyyəti texnoloji qaydalar kimi müəy yən ləşdirən təriflərin əhəmiyyətini danmaq olmaz. Lakin aydın şəkildə dərk etmək lazımdır ki, (və bu məhz filosofun işidir) bu təriflər mədəniyyətin dinamikliyinin, dəyiş kən liyinin səbəblərini aça bilmir. «Sürətli» informasiya texnologiyaları əsrində mədə niy yətə yeni nəzərlə baxmaq, onun dəyişilməsini dinamikada saxlamaq üçün filosofun görəcəyi işlər haqqında düşünmək lazımdır. Meydana belə bir sual çıxır: mədəniyyəti inkişaf etdirən dəyişiklikləri onu dağıdan dəyişikliklərdən necə ayırmaq olar? Misal olaraq, bizim İnternetə, sosial şəbəkələrə müna ‐ sibətimizə diqqəti yönəltmək istərdim. Məlum ‐ dur ki, İnternet həm xeyirxah, həm də bədxah işlər görməyə imkan yaradır, lakin onun mədəniyyətdə törətdiyi keyfiyyət dəyişiklik ‐ lərini dərk etmək lazımdır. Məsələ İnternet şəbəkələrinin müsbət və mənfi cəhətlərinin sadalanmasında deyil, əgər belə demək müm ‐ künsə, onların çevik, «dəyişməz» təmələ malik mədəniyyəti, konkret insanların qarşılıqlı, di‐ namik əlaqələrindən meydana gələn mədə niy ‐ yəti, dialoq mədəniyyətini, sərhədsiz mə də niyyəti yaratmalarındadır... Filosof nə qədər bunu tez anlasa, onun mədəniyyətdə rolu da bir o qədər əhəmiyyət kəsb edəcək. Yeri gəlmişkən, sosial şəbəkələrdə yer alan mətnlərin təhlilindən belə qənaət yaranır ki, onun fəal iştirakçılarının həvəskar səviyyədə fəlsəfi fikirlər söyləməyə ciddi tələbatları vardır. Bu gün Azərbaycanda «filosof mədəniy yət ‐ lərin dialoqunda» mövzusuna bir də ona görə müraciət edirik ki, multikulturalizmin keçmişi və bu günü ilə bağlı olan hər bir şey bizi nara‐ hat edir. Әgər sosioloqların və kul turoloqların bu məsələdə mövqeləri müəyyən qədər aydındırsa, filosofların bu işdə iştirakının xüsu ‐ siyyətlərinin müəyyənləşdiril məsi isə bizdən xüsusi diqqət tələb edir, çünki bizim ümumi keçmişimiz və gələcəyimiz, bütövlükdə dün ‐ yanın gələcəyi insanların multikulturalizm anlayışına qoyduqları mənadan çox asılıdır. Filosof əsas, başlıca mənaları təhlil edir. Həm də burada söhbət brendlərdən deyil, onlarda mövcud olan xüsusi humanistik məzmunun üzə çıxarılmasına cəhddən gedir. Әnənəvi şüur və mədəniyyətin ənənəvi dərki şəraitində modernləşən ölkədə filosof üçün dialoqun köməyi ilə digər mədəniyyətlərə yol açmaqla yanaşı, ənənəvi və modernist şüur arasında əlaqənin yaradılması də vacib məsələdir. Bu işi yeni məna və obrazların, həm çinin müasir filosof obrazının və fəlsəfəsinin yaradılması ilə həyata keçirmək olar. Fəlsəfə rasionallığın və mənəviyyatın özünəməxsus vəhdətidir. Bu qovuşuğu filosof həyata keçirir, əlbə ə ki, bu hər filosofluq edənə aid deyil. Yeri gəlmişkən, təsadüfi deyil ki, hazırda fəlsəfə tez‐tez «tex ‐ nika», biliyin müxtəlif sahə ləri üzrə ixtisas ‐ laşmış ictimai elm kimi anlaşılır (daşıdıqları əhəmiyyətə rəğmən). Fəlsəfənin bu keyfiy ‐ yətdə də alimlərə, cəmiy yətə, pedaqoqlara 23 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 lazımlılığı mübahisə doğur mur, lakin o insan‐ lara, müəyyən mənada, kömək etməlidir və düşünürük ki, o bunu digər dəyərləri, digər mühiti, digərini anlamaq müdrikliyi ilə edə bilər. Müxtəlif fəlsəfələr vardır, onları nələr isə birləşdirir, lakin bir çox şeylər də ayırır. Biz Qərb fəlsəfəsi haqqında danışırıq, Şərq, müsəl ‐ man fəlsəfəsi anlayışlarından da istifadə edirik. Qərb fəsəfəsi haqqında yazanda bə ziləri onu fransız, alman, ingilis‐amerikan, analitik fəlsə ‐ fələrə bölürlər və bu sıranı davam etdirmək olar. Lakin məsələ onların arasında olan fərqliliklərdə deyil, mühüm olan onları nələrin birləşdirdiyini müəyyənləşdirməkdir. Bu birləş ‐ dirici başlanğıc dövrə görə dəyişir, lakin bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. İnstitutu‐ muzda, Bakıda keçirilən konfranslardan birinin iştirakçısı olan fransız filosofu ilə söhbətdə onun işlətdiyi bir fikir bu birləşdirici məqamın nədən ibarət olduğunu aşkar etmək üçün mənə açar oldu. Fikir təqribən belə səs ləndi: alman fəlsəfəsini mən fransız fəlsəfə sindən yüksəkdə görürəm. Bu qəbildən olan ifadələri hər birimiz dəfələrlə eşitmişik. Bəzi ləri Şərq fəlsəfəsinin, bəziləri müsəlman fəlsə fə sinin baş tutmadığını iddia edirlər, Qərb filosofları isə artıq tükən ‐ diyinə baxmayaraq, əksər hallarda əsl fəlsəfənin yalnız Qərb fəlsə fəsi olduğunu təkid edirlər. Buradaca kimsə elmin fəlsəfəsinin (R.Rorti) həqiqi fəlsəfə olduğunu qeyd edəcək, kimsə yalnız Hegeli filosof hesab edəcək, kimsə də fəlsəfənin sübut və həqiqətlə ümumi heç bir şeyinin olmadığını sübut etməyə çalışacaq. Bu söhbətlərin, eləcə də bu qəbildən olan mətn lə ‐ rin, çox zaman dərin və maraqlı oduğunu inkar etməyəcəyik. Lakin başqa bir tərəf də mövcud‐ dur.
İlk növbədə, elə bu başqa tərəfi axtarmaq lazımdır. Müasir dövr mürəkkəb və birmənalı deyil, onu proqnozlaşdırmaq, risklərini dərk etmək çətindir, bununla belə, bu gün filosof fəlsəfədə işlənmiş bütün ideyalardan istifadə edərək insanlarla, dəyərlərlə nələrin baş verdi ‐ yini anlamağa çalışmalı, onların zamanın sına ‐ ğına davam gətirə bilməmələrinin səbəblərini araşdırmalıdır. Bu tezisi inkişaf etdirsək, məlum olur ki, məsələn, materialist filosof idealist fəlsəfə ilə ümumi olanları, bu fəlsəfədə olan dəyərləri müəyyənləşdirməli və təhlil etmə ‐ lidir; din alimi isə əksinə, materialist fəlsəfədə mühüm olanları görməli; elmin fəlsəfəsi ilə məşğul olan filosof bütün müxtəlifliklərə bax‐ mayaraq, onu fəlsəfə tarixi ilə nələrin bir ‐ ləşdirdiyini öyrənməyə cəhd etməlidir və s. Bəlkə, filosofun bu təcrübəsinin insanlara bir faydası toxuna bilər. Xatırladaq ki, qeyd edilən tezis konteks ‐ tində, bir zamanlar Hegel fəlsəfi sistemi «eyni‐ lik və fərqliliyin vəhdəti»nin reallaş dı rıl ma sında görürdü. Әlbə ə, ola bilsin ki, adi obıvatel üçün eyni zamanda həm eyniliyi, həm də fərqliliyi əhatə etmək çətin olsun, onun üçün ideologiyanın yerinə dini və ya dinin yerinə ideologiyanı seçmək daha asandır. Lakin bu məntiqsiz fəlsəfəni dərk etmək mümkün deyil. Bundan başqa, müasir dövrün məğzi və məhz bu məğzdən irəli gələn, onu açan fəlsəfə aktualdır. Hegelin vəhdət fəlsəfəsini dərk etmək üçün fəlsəfənin rasional olduğuna diqqət yetirmək lazımdır, çünki məhz bununla o ağlı inama tabe edən xristian və müsəlman dini Mütləqdən və mistik fəlsəfədən fərqlənir. Buradan belə bir sual meydana çıxır: inam, yoxsa ağıl və görünür, yenə də onlar arasında mövcud olan eynilik və fərqliliyi görmək lazım dır. Lakin burada müxtəlifliklərdən biri ondan ibarətdir ki, ağıl (spekulyativ fəlsəfə) inamı anlaya və ya bu haqda düşünə bilər, inam isə Mütləqdə əriyir, bəlkə də, yox? Hegel əmin idi ki, mistisizm tam şəkildə «daxildə baş verəni düşünə» bilmək imkanına malik deyil ‐ dir, yüksək rasionalizmin təcəs sümü kimi təfək ‐ kürdə və ya Hegelin təbirincə desək, «təsəvvürdə» yalnız fəlsəfə buna qadir dir. İstərdik ki, biz fəlsəfənin hər şeyi, həm də Mütləqi anlamağa səy göstərən rasionallıq olması fikrindən yan keçməyək, lakin müasirlik və mənəviyyat yalnız rasional cəhdlərin nəticəsi ola bilməz, amma tək inam da burada kifayətli deyil. Ra‐ sional şübhələr inama xələl gətirməz, əksinə, yenidən öz daxilinə baxmaq, inamının, əxlaqının dərinliyini anlamaq imkanı yarada bilər. Sonda filosofu müasir edə biləcək bir məsə ‐ lənin xüsusiyyətinə də diqqət yetirmək istər ‐ 24 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|