Standartlashtirish asoslari

13-AMALIY MASHG‘ULOT
QO‘NIM VA QUYIM TIZIMLARI VA STANDARTLASHTIRISHDAGI AXAMIYATI
Standartlashtirishda qo‘nim va qo‘yimlarning tizimi xaqida.
– bu eng katta va eng kichik o‘lchamlar orasidagi farq yoki yuqorigi va pastki chekli og‘ishlar algebraik farqining mutloq qiymatidir.
YAni: , - teshik uchun
– val uchun.
Qo‘yim hamisha musbat miqdordir. Qo‘yimni oshirish bilan mahsulot sifati yomonlashadi, lekin tayyorlash tannarxi kamayadi. Qo‘yimni soddalashtirish uchun qo‘yim maydoni ko‘rinishida grafik tarzda tasvirlanadi (qo‘yim maydoni bu nol chizig‘iga nisbatan yuqori va pastki chekli og‘ishlar bilan chegaralangan maydondir).
Nol chizig‘i – nominal o‘lchamni ifodalovchi, o‘lchamning chekli og‘ishlari qo‘yilgan (00) chiziqdir.
Nol chiziqdan yuqoriga musbat(+), pastiga esa manfiy(-) og‘ishmalar joylashtiriladi (26.2-rasmga qarang).
Qo‘nimlar - ikki detalning o‘zaro biriktirilishi (joylashtirilishi) xarakteri qo‘nim deb ataladi. Qismlar (detallar) asosan uch xil qo‘nim bilan joylashtiriladi:
a) bemalol harakatlanadigan yoki erkin qo‘zg‘aladigan qilib joylashtirish. Bunday biriktirilgan qismlar (detallar) bir – biriga nisbatan erkin harakatlana oladi;
b) salgina harakatlana oladigan yoki sal qimirlamaydigan (qo‘zg‘almas) qilib joylashtirish. Bunday biriktirilgan detallar bir – biriga nisbatan salgina harakatlana oladi yoki ozgina tashqi kuch bilan bir – biriga kiritilib yig‘iladi va qo‘zg‘almaydigan bo‘ladi;
c) qimirlamaydigan (qo‘zg‘almaydigan) qilib joylashtirish, qimirlamaydigan biriktirilgan qilib detallar bir – biri bilan mustahkam bog‘langan bo‘ladi va ularni ajratish uchun kuch sarf qilish kerak (presslab qo‘nim-siquv qo‘nimi).
SHularga asoslanib ya’ni, teshik va val qo‘yim maydonlarining bir – biriga nisbatan joylashishiga qarab qo‘nimlar tirqish bilan, o‘tishli va taranglik bilan tavsifli bo‘lishlari mumkin.
Tirqish. – , teshik diametri val diametridan katta bo‘lib, ikki diametrning haqiqiy o‘lchamlari orasidagi farqqa aytiladi ya’ni:


bo‘lganda

Tirqish – yig‘ilgan detallarni bir – biriga nisbatan erkin harakatlana olishini ta’minlaydi – qo‘zg‘aluvchi birikma. Demak bir detalni ikkinchi detal ichiga tirqish hosil qilib joylashtirilishi – tirqish bilan qo‘nim– erkin yoki qo‘zg‘aluvchan qilib joylashtirish deyiladi.

Taranglik – N, yig‘ilguniga qadar val diametri teshik diametridan katta bo‘lib, bu ikki diametrning haqiqiy o‘lchamlari orasidagi farqga aytiladi, ya’ni:
bo‘lganda