T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
235
Profesör Kazambek ve Piskopos Grigoriy, 1858 yılında terfi ettirilerek 
Kazan’dan St. Petersburg’a yerleşmişler ve merkezi yönetmeye başlamışlardır. Prof 
Kazambek St. Petersburg Doğu Dilleri Bölümüne başkan, Piskopos Grigoriy de Holiy 
Sinod’un başına geçmiştir. Bu gelişmeyi fırsat gören İlminskiy  Şubat ayında Piskopos 
Grigoriy’e bölgede yapılacak misyon çalışması için kapsamlı bir rapor hazırlamıştır. 
Raporun giriş bölümü; Kreşenlerin ihtidâ edişlerinin sebepleri, önceki misyonerlik 
çalışmasının eksikliği, yeni çalışmanın prensipleri yer almıştır.  Birinci bölüm eğitimin 
Kreşen Tatarları üzerinde yapacağı etki ve eğitimin hıristiyanlaştırma için olmazsa 
olmaz gerçek olduğunu anlatmıştır. İkinci bölümde okulların hangi bölgelerde açılacağı 
ve programları hakkında bilgi vermektedir. Okullarda eğitimin ana dilde yapılması 
gereğinin üzerinde durmakta çevirilerin halkın anlayacağı bir dille yapılmasını 
savunmaktadır. Ayrıca Kreşen Tatarları ile müslümanların arasındaki bağın koparılması 
için yapılan tercümelerin Arap harfleri yerine Rus harfleriyle yapılması gerektiğini 
savunmaktadır. Bu gerçeği de şöyle açıklamaktadır: “Alfabeler her zaman dinle kabul 
edilmişlerdir. Bizler Ortodoksluğu kabul edince Yunan alfabesini kabul ettik, Batı 
Avrupa Latin kilisesine ait olduğu için Latin alfabesini kabul etmiştir. Ayrıca Tatarlar 
da batıl da olsa islamı kabul ettikleri için Arap alfabesini kabul ettiler. Yine Kreşen 
Tatarlarının Arap alfabesiyle okuyup yazmaları tehlikeli olacaktır, ilerde islami kitapları 
okuyup anlamalarına vesile olabilir. Bu doğrultuda çevirilerde Laişev ve Mamadış 
bölgesi kreşenlerini baz almalıyız, zira bu bölgede okuma yazma bilen Kreşen çok az ve 
konuşma dili oldukça sade kalmıştır. Ayrıca artı bir eğitime ihtiyaç duymadan 
yaptığımız çeviriler bu bölgede anlaşılacaktır. Projenin üçüncü bölümünde Arapçanın 
Tatar seslerini ifade etmede aciz kaldığını özellikle ünlüleri ifade etmek için Rus 
harflerinin daha uygun düşeceğini anlatmaktadır. Projenin sonsunda 4 yıllık eğitim 
sonunda Kreşen çocuklarının hıristiyanlığı mükemmel bir şekilde öğreneceğine garanti 
vermektedir.”
842
  
Kazan  İlâhiyat Akademisi ve piskoposu Afanasiy, İlminskiy’nin kıymetini 
anlamasa da Holiy Sinod Grigoriy onu tanıyor ve güveniyordu, bu nedenle 14 Kasım 
1858 tarihinde Akademi’den atılan  İlminskiy’yi görevine iade ederken Afanasiy’e de 
özel bir mektup yazarak İlminskiy’nin değerinden bahsetmiş ve daima onun arkasında 
                                                 
842
 İlminskiy, Perepiska o Çuvaşskih.., Kazan 1890, s. 11-19 

---

 
236
olacağını bildirmiştir. Ancak bu emir Kazan’a ulaşmadan İlminskiy Kazan’dan ayrılmış, 
Orenburg’a ulaşmış ve buradaki tercümanlık görevine başlamıştır. Ayrıca buraya gelişi 
de yeni sistemi için yeni açılımlara vesile olmuştur.
843
 Bu yıl içinde İlminskiy 
Protoyerey Koderov’un kimsesiz kızı Elana ile evlenmiştir.  İlminskiy Baykal bölgesi 
misyoneri daha sonra Yakut bölgesi piskoposu olan Moletiy’e yazdığı mektupta 
Akademiden ayrılığın kendisine yeni ufuklar açtığını yazmıştır.
844
  
Kırgız
845
 (Kazak) topraklarında islamın etkisi II. Katerina’nın dinlere özgürlük 
politikasıyla başlamıştır. Bu dönemde müslümanları temsil eden dinî idare müftülük 
Ufa’da açılmış, mollalar bu teşkilata bağlanarak cami açma ve Kur’an basma yetkisi de 
bu kuruma verilmiştir. Bu imkânlardan faydalanan müslüman Tatarlar, Kırgız steplerine 
camiler ve okullar açmaya başlamış, Kırgızlar bir anda müslüman Tatarların etkisine 
girmiştir. Orenburg’da Kırgız lehçesini öğrenmek isteyen İlminskiy yazılı bir metin 
bulamadığını söylemektedir. Sınır Komisyonu müdürü V. V. Grigoriy, Kırgız arşivin 
İliminskiy’e açmış orada da Kırgız diliyle yazılmış bir doküman bulamamıştır. Eskiden 
beri Kırgızlar Tatar Türkçesiyle yazışmışlardır. 
846
 
Kırgızların Tatarlaşması bütün misyonerler gibi İlminskiy’i de oldukça rahatsız 
etmiştir. Bu nedenle onların örf, âdet, gelenek ve göreneklerinin yanında dillerini de 
öğrenmek gerektiğini düşünmüş ve dil öğrenmeye başlamıştır. Önce yanına üç Kırgız 
öğrenci almış ve onlara Rus harfleriyle tercüme yaptırmaya başlamıştır.  İlk başta 
tercümeler içine Tatarca sözler fazlaca karışmış, ancak zamanla Kırgızca sözler yerli 
yerine oturmaya başlamıştır. Tatarcadan farklı sözler özenle seçilip farklı sesler farklı 
işaretlerle ifade edilmiştir.  İlminskiy artık Kırgızlara Kırgızca öğreten konumuna 
yükselmiştir. Bu arada Kırgızların Ozanı Muratbay’la tanışmıştır. Ancak Muratbay’dan 
istifade edememiştir. Bu arada Grigoriy İbrahim Altınsari’yi İlminskiy’le tanıştırmıştır. 
İlminskiy 1859 yılında Ural arkası Kırgız steplerine yerleştirilen 2000 Kırgız’a nezaret 
etmiş, Mayıs-Eylül arasında onlarla çadırlarda beraber yaşamıştır.
847
 Bu görev öncesi 
                                                 
843
 Znamneskiy, İstoriy.., II, s. 416 
844
 İlminskiy, “Pisma”, Pravda Blagovestnik, 18 (1895), s. 70-71 
845
 Misyoner kynakların Kırgız stepleri olarak kaleme aldığı coğrafya bu gün Kazak olarak bilinmektedir, ancak tezde 
orjinale bağımlı kalındığı için Kırgız kullanılmıştır. İlminskiy’den sonra Kazak terimi misyoner literatüre girmiştir. 
Nitekim 1890’dan itibaren bizde bu terimi kullanacağız. 
 
846
 İlminskiy, Vospominanie obı İ. A. Altıjarin, Kazan 1891 s. 13 
847
 İlminskiy, Vospominanie…, s. 22 

---

 
237
İlminskiy, 200 kelimelik kısa bir Rusça-Kırgızca sözlük hazırlamıştır. 
848
  Kırgızlarda 
stepte kaldığı bu dönemde saf Kırgızcanın Tatarcadan çok farklı zengin materyallere 
sahip olduğunu görünce Kreşenler üzerine yapılacak konuşma diliyle eğitimin önemini 
bir kez daha anlamıştır.
849
 V. V Grigoriy de Gümrükler Müdürü olarak bu bölgede yerel 
okullar açmış ve model olarak İlminskiy’e öncülük etmiştir. Bu okullardaki serbestlik 
ve sadelik daha sonra İlminskiy okullarında uygulanmıştır. Bu okullar israftan uzak 
oldukça sade kurulmuş belirli kuralları olmayan şekilde kurulmuştur. Geliş ve gidişler 
bile öğrencinin isteğine bırakılmıştır.
850
 Okullar, Kırgızca ve Rusça eğitim yapılıyor ve 
Kırgızca vasıtasıyla Rus dili çocuklara veriliyordu. İlminskiy burada daha sonra Kırgız 
okullarına müfettiş olacak İbrahim Altınsarı’yı yetiştirmiştir.
851
 
Kazan’a kitabını basmak üzere 1861 yılında dönen İlminskiy, burada yeniden 
Türk Tatar dili bölümüne profesör olarak atanmış ve göreve başlamıştır.
852
 Ayrıca 
İlminskiy Kırgızlar arasında çadırlarda yaşayarak Türk dilinin Tatarca lehçesinin 
yanında Kırgız ve kazak lehçesini de saf şekliyle öğrenmiş, sonra oluşturacağı Rus 
alfabeli Kırgız, Tatar, Kazak dillerinin farklı seslerini bu steplerde ayrıntılarıyla tespit 
etmiş ve aynı koldan olan bu Türk boylarının gittikçe birbirlerinden kopmalarına sebep 
olmuştur. 
5.3.1 İlminskiy Sisteminde Dinî Hümanizm 
İlminskiy, hıristiyanlığı yaymanın yani misyonerliğin en temel vasfının eğitim 
olduğunu düşünmektedir.
853
 Ayrıca bu eğitim modeli diğer misyonerler tarfından da 
etkileyici bulunmuştur. Özellikle Znamenskiy ana dilin eğitim üzerindeki etkisini 
İlminskiy sayesinde misyonerlerde öğrendiğini söylemektedir.
854
 Bu çalışmanın asıl 
noktası Kazan ve çevresinde bulunan gayrı Rusların ince bir stratejiyle hıristiyanlık 
dünyasına tedricen sokulmasıdır.
855
 Bu amaç için önce hiç vakit kaybetmeden ana dille 
                                                 
848
 İlminskiy, a.g.e. s. 32 
849
 İlminskiy, Kazanskoy Kreşen Tatar. şk., s. 403-404 
850
 İlminskiy, Vaspominanie, s. 96-97-98-99-100; Afanasiy, I, s. 27 
851
 İlminskiy, Vospominanie, 101-104 
852
 İlminskiy, Vospominannie, s. 33; Afanasyev I, s. 30 
853
 İlminskiy, “Pisma Nikaloya İvanoviça İlminskogo k kreşennım Tataram”, Kazan Izdanie redaksii Pravoslavnogo 
sobesednika, 1896 s. 3. 
854
 P. V. Znamenskiy, Na payiyat o Nikolaye İvanoviçe İlminskom k 25 letiyu Brastva sv. Guriya Kazan 1892, s. s. 7; 
İ. Ya Yakovlev, Protoerey Aleksey İvanoviç Bratinskiy, Kazan 1895, s. 13 
855
 İ. Ya. Yakovlev, a. g. e., s. 12 

---