Ta’limda ustuvorlik, dolzarblik va samaradorlik

Ta’lim paradigmasi zamonaviylik va milliy
qadriyatlarga sodiqlik

XXI-asr XX-asrdan ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy, siyosiy va boshqa global muammolarni meros qilib oldi. Zamonaviy dunyo globallashuv jarayonlari, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarning murakkab o‘zaro bog‘liqligi bilan qamrab olingan. Bu jarayonlarning barchasi insoniyatning madaniy, axloqiy asoslariga ta’sir qiladi. Yaqin-yaqingacha hayrat uyg‘otib, ilm-fan taraqqiyotiga ishonchni mustahkamlab kelgan ilm-fan yutuqlari hozir yer yuzi aholisining bir qismi o‘rtasida fanga, ayniqsa, tiriklar bilimiga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni uyg‘otmoqda. Radio, televidenie, ommaviy axborot vositalari va ayniqsa, Internet tufayli shakllangan axborot makonidan har qanday shaxs foydalanishi mumkin.

Zamonaviy ilm-fan murakkab ob`ektlarni o‘rganadi, ularning bilimlari boshqa falsafiy va uslubiy yondashuvlar, ilmiy bilishning oldingilaridan farq qiladigan usullari va vositalari bilan bog‘liq. Oldingi konseptual apparatni inkor etmasdan va ayni paytda uning cheklangan imkoniyatlarini ta’kidlagan holda, zamonaviy fan murakkab tizimlarni o‘rganishga yangi konseptual yondashuvlarni ishlab chiqdi. Zamonaviy inson murakkab munosabatlar va o‘zaro bog‘liqliklar, ijobiy va salbiy fikrlar bilan tez o‘zgaruvchan dunyoda yashaydi. U tahlil qilishga, qaror qabul qilishga va ushbu qiyin sharoitlarga moslashishga tayyor bo‘lishi kerak. Zamonaviylik butun ta’lim tizimini isloh qilish muammosini qo‘ymoqda. Shu nuqtai nazari nazardan isloh qilingan ta’lim tizimi yangicha yondashuvlar, dunyoga yangicha qarashlar berishi kerak.
Ma’lumki, ta’limning klassik modeli alohida fanlar doirasida o‘rganiladigan ob`ektlarni o‘rganishga intizomiy yondashuvga, ya’ni alohida fanlarning uslublari va metodologiyalariga asoslanadi. Ammo bugungi kunda murakkab tashkil etilgan ob`ektlarni o‘rganishni endi intizomiy yondashuv asosida tashkil qilish mumkin emas. Bilishning adekvat metodi fanlararolikni ham nazarda tutadi, bu esa bir fanning metodlaridan boshqasini o‘rganishda foydalanish imkonini beradi. Bunga biokimyo, geofizika, fizik kimyo, ekologiya va boshqalar kabi fanlarni misol qilib keltirish mumkin.
Shu bilan birga, ko‘plab hodisalarning xarakterli xususiyatlarini aks ettiruvchi matematika va hisob-kitoblar asosida o‘rganilayotgan ob`ektning modeli qurilganda sinergik yondashuv ham qo‘llaniladi. Tez o‘zgarib borayotgan sharoitlar, zamonaviy dunyo jarayonlarining o‘zaro bog‘liqligi ta’lim tizimi masalasini kun tartibiga qo‘ymoqda. Ta’lim olgan odam notinch, o‘zgaruvchan dunyoda yashashga va yaratishga tayyor bo‘lishi kerak. Shubhasiz, zamonaviy ta’lim tizimining falsafiy, uslubiy, konseptual asoslari klassik ta’lim tizimidan farq qilishi kerak. Yangi yondashuv va tamoyillar asosida o‘qitiladigan ta’lim tizimi zarur.
Fanning rivojlanishi, uning kategorik apparati kognitiv arsenalga oldingi davrga xos bo‘lmagan yangi tushunchalarni kiritadi. Bir ma’noli, bashorat qilinadigan natija o‘rniga, fan ehtimollik ifodasidan foydalanadi. Deterministik yondashuv bilan har qanday vaqt oralig‘ida prognoz qilish mumkin.
Zamonaviy fanning o‘rganish ob`ekti chiziqli bo‘lmagan ob`ektlar bo‘lib, ularni o‘rganish determinizm, reduksionizm, kelajakni bashorat qilish va boshqalarning cheklovlarini ko‘rsatdi. Sinergetika chiziqli bo‘lmagan jarayonlarni o‘rganish usuli sifatida ma’lum sharoitlarda deterministik, ehtimollik yondashuvi bilan bir qatorda, faqat cheklangan vaqt oralig‘ida prognoz qilish mumkin. Uzoq muddatli prognoz nafaqat dastlabki shartlar, balki tizim holatini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan kichik chiziqli bo‘lmagan tebranishlar bilan ham belgilanadi. Tasodifiy ta’sirlar bilan prognoz qilish mumkin emas.
Sinergetika tartibni tartibsizlikdan kelib chiqadigan qoidalarni tushunishga harakat qiladi. Mandelbrot va boshqalar tartibsizlik va tartib o‘rtasidagi chegarada xaotik emas, tartibsiz tuzilmalar tug‘ilishini aniqladilar, "ilgari o‘ylangandek, lekin yuqori darajadagi o‘z-o‘zini tashkil etishning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, ushbu o‘z-o‘zini tashkil etishning tuzilishi Evklid Nyuton sxemalari bo‘yicha tuzilgan emas, balki o‘ziga xos yangi tashkilotdir. Bu statik emas, balki o‘sish va harakat ichida. Ushbu yangi tuzilma ma’lum joylarda o‘zini namoyon qiladi ...". Xaosning o‘ziga xos xususiyati uning topologiyasidadir. Uni tavsiflash uchun B.Mandelbrot tomonidan taklif qilingan fraktal to‘plam tushunchasi qo‘llaniladi⁶³. Fraktallik bizga tanish bo‘lgan dunyoning fazo-vaqt tasviriga to‘g‘ri kelmaydi. Bu yerda Evklid o‘lchamidan farqli o‘laroq, kasr o‘lchamidan foydalaniladi. Evklid qoidalariga asoslangan dunyo tasviri zamonaviy murakkab dunyoga mos kelmaydi, bugungi kunda boshqa yondashuvlar qo‘llanilmoqda. Atrofimizdagi bulutlar, daryolar, tog‘lar va boshqalarni allaqachon mavjud usullar bilan o‘rganish har doim ham mumkin emas. Ularni o‘lchash uchun fraktal o‘lchovlar qo‘llaniladi. O‘ziga o‘xshashlik printsipiga asoslanib, fraktal o‘lchamlarda dengiz va daryolar qirg‘oqlari, bulutlar va daraxtlarning konturlari va boshqalar kabi tabiat hodisalarini boshqacha ko‘rib chiqish mumkin. Zamonaviy tadqiqotchilar bozorlar odamlar, narxlar va vaqtning o‘zaro ta’siri natijasida yaratilgan chiziqli bo‘lmagan tizimlar sifatida fraktal tuzilmalarning mavjudligini izlash uchun ideal joy deb hisoblashadi.
Insoniyat eng murakkab biologik, fizik, sotsiologik va boshqa jarayonlar jadal o‘rganila boshlangan yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida murakkablik muammosiga duch keldi. Ma’lum bo‘ldiki, tizimlar ularni tashkil etuvchi elementlarning o‘zaro ta’siri natijasida o‘rganish ob`ektiga aylanadi, ya’ni ko‘p faktorli ob`ektlar, ularni o‘rganish uchun yangi kognitiv vositalar kerak. Bunday holda, "butun - qismlarning yig‘indisi" tamoyilidan foydalanish mumkin emas. Tizim elementlardan iborat bo‘lib, ularning har biri tizimning umumiy holatiga ta’sir qiladi, tizimdagi elementlarning o‘zaro ta’siri natijasida tizimning alohida elementida mavjud bo‘lmagan xususiyat hosil bo‘ladi. Fraktal yondashuvda qism va butun o‘rtasidagi munosabatning yangi tasavvuri shakllandi, bunda qismni o‘rganish orqali butunni izohlash mumkin.
Klassik ta’lim tizimi bixeviorizm tamoyillariga asoslanadi, unga ko‘ra motivatsiyaning sababi tashqi ta’sirdir. Inson deganda tashqi muhit ta’siriga (rag‘batlantirishga) vosita, og‘zaki va hissiy reaktsiyalar majmui tushuniladi. Bixeviorizmning umumiy metodologik asosi pozitivizm falsafasining tamoyillari bo‘lib, unga ko‘ra fan faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatilganlarni tavsiflashi va tahlil qilishi kerak edi ⁶⁴. Vaholanki, zamonaviy kognitiv yondashuv insonning asosiy motivatsion faoliyati asab tizimining immanent xususiyati bo‘lib, tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sir qilish va o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashish jarayoni uchun asos bo‘lishidan kelib chiqadi.
U.Maturana va F.Varenaning avtopoeezis konsepsiyasida -bizda faqat biz yaratgan dunyo bor, faqat biz boshqa odamlar bilan birgalikda yaratadigan dunyomiz bor‖, deb ta’kidlangan bo‘lsa, ular shaxsning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishning ahamiyati -har bir faoliyat bilish, barcha bilish esa faoliyatdir‖ degan tezislarida alohida ta’kidlangan. Sub`ektiv va ob`ektiv shart-sharoitlarning sinergik birligi shaxsning sub`ektiv o‘zini o‘zi tashkil etishida amalga oshiriladi. Keng axborot makonida harakat qilish uchun sub`ekt ijodiy fikrlashga ega bo‘lishi kerak, bu unga noaniqlikning eng murakkab, ziddiyatli sharoitlarida qaror qabul qilish imkonini beradi.
Ta’lim jarayonida olingan bilimlar haqiqatga mos kelishi kerak. Shu bois, -ta’lim tizimimizni chuqur isloh qilishni taqozo etuvchi tafakkurni isloh qilish zarurligi haqidagi g‘oya dolzarb bo‘lib, murakkab fikrlash insoniyat uchun tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Murakkab fikrlash, ijodiy fikrlash deb ataladigan narsa divergent va konvergent fikrlashning almashinishini o‘z ichiga oladi. (Divergent fikrlash bir xil ob`ekt haqida ko‘plab teng darajada to‘g‘ri g‘oyalarni ilgari surishga tayyorlikni o‘z ichiga oladi. Konvergent fikrlash ko‘p sharoitlarda muammoning yagona to‘g‘ri yichimini topishni o‘z ichiga oladi). Zamonaviy ta’lim tizimi shaxsning o‘zini o‘zi tashkil etishi va o‘zini o‘zi anglashiga qaratilgan. Tez o‘zgaruvchan dunyoda hayotga tayyorgarlikning asosi aqldan foydalanish qobiliyatidir.
I.Kant ta’kidlaganidek, -ma’rifat insoniyatning o‘z aybi bilan etuklik holatidan chiqib ketishidir. Balog‘atga etmaslik - bu o‘z aqlini boshqa birovning ko‘rsatmasisiz ishlata olmaslikdir. O‘z aybi bilan balog‘atga etmaslik aqlsizlikdan emas, balki boshqa birovning ko‘rsatmasisiz undan foydalanishga qat`iylik va jasorat etishmasligidan kelib chiqadi. Sapere aube! - o‘z aqlingdan foydalanish uchun jasoratga ega bo‘l.
Darhaqiqat, bilimga asoslangan o‘z-o‘zini tashkil etish, axloq ong salohiyatini faollashtiradi, shaxsning yashirin qobiliyatlarini ochib beradi. Juda ziddiyatli sharoitlarda qaror qabul qilishda ifodalangan shaxsiy pozitsiya tanlovning to‘g‘riligiga ishonchni mustahkamlaydi.
Sub`ektiv o‘z-o‘zini tashkil etish konsepsiyasi shaxsning kognitiv imkoniyatlarini kengaytiradi. tartibsizlik, aniqlik va noaniqlik mavjud bo‘lgan murakkab, o‘zaro bog‘liq, o‘zaro ta’sir qiluvchi ob`ektlarni bilish shaxsning ko‘proq hajmli kognitiv imkoniyatlariga asoslanishi kerak. Shu bilan birga ob`ektni yaxlit holda ko‘rsatish (to‘liq aks ettirish) uchun mantiq tamoyillari va qonunlari bilan bir qatorda induktsiya va deduktsiya qoidalari, bilish usullari va vositalari qo‘llaniladi. Aqliy konstruktsiyalarga bahslashish, munozara, ochiq va konstruktiv muloqot san`ati kiradi, bunda yangi ma’nolar tug‘iladi, yangi gorizontal bilimlar ochiladi.
Ta’lim jarayonining falsafiy va uslubiy asosini murakkab tizimlarni o‘rganuvchi sinergetik metodologiya tashkil etadi. Tafakkur turining o‘zgarishi - bu dunyoga falsafiy qarashning o‘zgarishi, dunyoni o‘rganishning kategorik-konseptual, mafkuraviy asoslarining o‘zgarishi. Shaxsning o‘zini o‘zi tashkil etish va o‘zini o‘zi anglash jarayonlari turli qadriyatlarni tushunishda katta optimallikka erishadi. Shu bois respublikada sportning barcha turlarini rivojlantirishga, yoshlarga axloqiy-estetik tarbiya berishga katta ahamiyat berilmoqda. Har bir faoliyat shaxsning kognitiv imkoniyatlarini faollashtiradi, dunyoga qarashni kengaytiradi, dunyoni idrok etishni boyitadi. Masalan, estetik tarbiya va rivojlanish insonga o‘rganilayotgan ob`ektni kognitiv to‘liqlikda idrok etish, o‘rganilayotgan ob`ektning yaxlit qiyofasini ko‘rish imkonini beradi. Fan tarixi shuni ko‘rsatadiki, estetik mezon shaxsning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Fikrlash jarayonining yakuniy bosqichida «estetik idrokdan kelib chiqadigan qarorlar juda muhim rol o‘ynaydi - albatta, mantiqiy izchil xulosalar va ma’lum faktlarni hisobga olgan holda"⁶⁵.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, insonning ilmiy va amaliy, moslashuvchan faoliyati kognitiv apparatni bilim generatori sifatida ta’lim tomonidan taqdim etilgan yangi imkoniyatlar bilan boyitadi. Fan g‘oyalar, nazariyalar, konseptual yondashuvlarni shakllantiradi, ta’lim tizimi bilimlarni yaratadi. Fanning, uning ta’lim tizimiga nisbatan falsafiy, uslubiy, konseptual yondashuvlarining yitarliligi fan va ta’lim integratsiyasining tarkibiy qismlaridan biridir.
Ta’lim samaradorligini oshirishda oilaning o‘rni

Jahon hamjamiyati, davlat, ota-ona, ta’lim muassasasi oldiga qo‘yilgan zamonaviy vazifa - har bir bolaning maksimal darajada rivojlanishi, o‘ziga xosligini saqlab qolish, iste`dodlarini ochib borish va normal ma’naviy, aqliy, jismoniy barkamollik uchun sharoit yaratish hisoblanadi. Ta’lim va tarbiyani bir-biridan alohida ajratib bo‘lmaydi, bu ikki jarayon o‘zaro uyg‘un. Uzluksiz asosda tashkil etilgandagina odobli, axloqiy fazilatlarga ega, yuksak ma’naviyatli shu bilan birga bilimdon zukko, ruhan va jismonan sog‘lom, keng dunyoqarash va tafakkurga ega, zamonaviy kasb hunar egasi bo‘lgan vatanparvar yoshlarni etishtirib beradi. Hozir mohiyati va mazmuni, strategiyasi va tamoyillari bo‘yicha ta’sirchan kuchga aylanib borayotgan globallashuv, sohani rivojlantirishning yondashuvlari va usullari, sifatida butun jamiyat rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi⁶⁶.

Hozirgi tahlikali davrda ommaviy madaniyat, globollashuv jarayoni milliy tarbiya asoslariga jiddiy putur yitkazayotgan davrda oilalarda uzl yuksiz ma’naviy tarbiyani yaxshilash, farzand tarbiyasiga ma’suliyat hissini kuchaytirish, ota-onalarning ta’lim salohiyatini yaxshilash masalasi mamlakatimizda eng dolzarb masala sifatida qaralmoqda. Agar oilada muayyan ta’lim imkoniyati, ota-onalarimizning ma’suliyatlilik darajasi sust bo‘ladigan bo‘lsa, u holda bolani tarbiyalashda ko‘zlangan natijaga erishish mushkul. Mavzuning maqsadi: maktab bilan ijtimoiy hamkorlik sharoitida sinf murabbiyining o‘rni, oiladagi pedagogik ta’lim sifatini yaxshilash va uni amalga oshirish uchun pedagogik shart-sharoitlarni yaratishning nazariy asoslarini yaratish hisoblanadi.
Tadqiqotning dolzarbligi shundaki, ta’lim jarayonida ko‘zlangan natijaga erishish ta’lim sub`ektlarining maqsadli hamkorligi, ijtimoiy sheriklik sharoitida oilaning tarbiyaviy holatini, salohiyatini yaxshilash, rivojlantirish va uni amalga oshirish jarayonini nazariy asoslash va amaliyotga tatbiq etish muhum ahamiyatga egadir. Oila va oila tarbiyasi muammolari har doim olimlar - turli fan vakillarining diqqat markazida bo‘lgan.
Ota-onalarning asosiy qismi pedagogik ta’limga ega emas va hech qachon psixologik va pedagogik ta’limga qaratilgan har qanday kurs va mashg‘ulotlarga qatnashmagan. Shubhasiz, ota-onalar bu sohada muayyan bilim va ko‘nikmalarga ega, ammo ular hayot tajribasi jarayonida, ko‘pincha, ta’limni amalga oshirishda, ota-onalar o‘z yondashuvlari yoki tanishlar maslahati bilan amalga oshiradilar. Oila tarbiya jarayonini yo‘lga qo‘yishdan oldin quyidagi savolga javob topish lozim. Kimni o‘qitish lozim? Nimani o‘qitish lozim? Qanday o‘qitish kerak? Ba’zi ota-onalarimizda bola tarbiyasida pedagogik salohiyat etishmasligi seziladi. Bu o‘z o‘rnida umumta’lim maktablarida bolani to‘g‘ri yo‘naltirishda biroz qiyinchilik tug‘diradi. Sababi ota-ona bola shaxsining shakllanishida eng muhim o‘rin egallovchi ta’lim sub`ektlaridir.
Ota-onalar bilan ishlash asosan sinf murabbiyining vazifasiga kiradi. Sinf rahbarining vazifasi sinf jamoasida ota-onalar va bolalar o‘rtasida yaxshi atmosferani yaratish, ularga ishonchli yordamchi va yaxshi maslahatchi bo‘la olish, ota-onalarning o‘z bolasi tarbisida ko‘makdosh bo‘la olish. Sinf murabbiyning bola bilan ishlashdagi yutug‘i asosan ota-onalar bilan qay darajada mustahkam aloqa o‘rnatganligiga bog‘liq.Ota-onalarning tarbiyaviy salohiyati sinf murabbiyi faoliyatining qay darajada og‘ir yoki yingil ko‘chishini belgilab beradigan omillardan hisoblanadi.
Oilaning tarbiyaviy salohiyatini quyidagi darajalarga bo‘lishimiz mumkun:
-tarbiyaviy salohiyati yuqori darajadagi;
-o‘rta darajadagi;
-past darajadagi;
Maktab bilan hamkorlik natijasida oilaning tarbiyaviy salohiyatini yanada oshirishdan ko‘zlangan maqsad jamiyatimiz ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda mavjud muommolarning yichimini topishdir.
O‘zaro hamkorlikdan quyidagi maqsad ko‘zlanadi:
1. Ta’lim va tarbiyaviy jarayonda oilaning rolini oshirishda jamiyatning ehtiyojlari;
2. Kelajak avlodni tarbiyalash masalasida maktab va oilaning o‘zaro manfaatli hamkorligining muhimligi;
3. Maktab bilan oila hamkorligi murabbiy faoliyati samaradorligini oshirishga, bolaning tarbiyaviy holatini yaxshilashni aniq maqsad qilib qo‘yishga imkon beradi.
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish muhim hisoblanadi:
1) Hamkorlikga jalb qilingan ota-onalarning o‘z ta’lim salohiyatini ijobiy tomonga o‘zgartirishga bo‘lgan munosabati va motivatsiyasi uchun sharoit yaratish.
2) Bolaning tarbiyaviy holatini yaxshilashda ota-onaning pozitsiyasini mustahkamlash.
3) Ijtimoiy sheriklik sharoitida oila bilan o‘zaro munosabatlarda ularning kasbiyligini oshirish masalalarida o‘qituvchilarga yordam berish.
Bunda muommoning ilmiy asoslari sinergetik, aksialogik, vakolatli va shaxsiy yo‘naltirilgan metodalogik yondashuvlar bilan ta’minlanadi. Oila ta’lim salohiyatini oshirish jarayonini tashkil qilishda quyidagi printsiplar mavjud:
-Zamonaviy ota-onalar xususiyatlarini va ularning bola tarbiyalashdagi ustivor huquqlarini tan olish;
- hamkorlik va hamkorlik;
-axborotning ilmiy va amaliy yo‘naltirilganligi;
-millat va etnopedagogik madaniyat;
Bir qancha xorijlik mutaxassislar hamkorlik va hamkorlik tamoyili murabbiy va o‘quvchilarning ota-onalari bilan ishonchli va teng munosabatlariga, shuningdek bolalarni tarbiyalashda yuzaga keladigan muommolarni hal qilishda , ota-onalarning shaxsini hisobga olish va qabul qilishda konstruktiv izlanishlarga asoslangan. Hamkorlik rol, ma’suliyat va ishtirok etish ulushlarini aniq taqsimlashga qaratiladi. Ota-onalarning pedagogik vakolatlarini shakllantirishda kattalarning ta’lim faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Oilada ota-ona ta’lim salohiyatini, yaxshilash, rivojlantirish bolalardagi oilaga qiymat munosabatlarini shakllantirishga yordam beradi⁶⁷.
"Ta’lim salohiyati" atamasidan foydalanish pedagogikada an`anaviy bo‘lib kelgan bo‘lsa-da, bu ta’rifning mazmuni to‘liq emas. Shunga qaramay, oilaga nisbatan uning ta’lim salohiyati deyilganda uning iqtisodiy, madaniy, axloqiy, ijodiy, reproduktiv va tarbiyaviy salohiyatini nazarda tutish mumkun mumkin.
"Oilaning ta’lim salohiyati" konsepttsiyasini sifatli tahlil qilish uchun birinchi urinishlar 1976 yilda A. M. Nizomova tomonidan amalga oshirildi. Uning fikriga ko‘ra, "oilaning ta’lim salohiyati nafaqat ichki dunyosi, balki tashqi dunyo bilan aloqalarining boyligi va xilma-xilligi bilan ham ajralib turadi". Keyinchalik I. V. Grebennikov oilaning ta’lim salohiyatini "oilaning pedagogik imkoniyatlarini birgalikda tashkil etadigan shart-sharoitlar va vositalar majmuasi" deb ta’riflaydi. Vlas yuk oila ta’lim salohiyati, uning faoliyati, vazifalari, shu jumladan, to‘g‘ri ta’lim barcha jihatlari orqali amalga oshirilmoqda shaxsini shakllantirish, uning imkoniyatlari darajasi sifatida belgilangan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi.
Yuqoridagi ta’riflarni tahlil qilib, biz oilaning ta’lim salohiyati uning vazifalarini amalga oshirish uchun oila uchun zarur bo‘lgan barcha shart -sharoitlarning birligi degan xulosaga keldik. Aslida, u oilaviy muhitning holatini, uning ichki dunyosini, tashqi dunyo bilan aloqalarni belgilaydigan ko‘plab sharoitlar, omillar, shart-sharoitlar to‘plamidir. Oilaning axloqiy iqlimi ham turmush tarzi, ham xulq-atvori, munosabatlarida, oila a’zolarining muloqotida sezilarli darajada namoyon bo‘ladi. Nafaqat o‘qituvchilar, balki sotsiologlar ham ona va ota o‘rtasidagi munosabatlar asosan oilaning axloqiy va ruhiy muhitini shakllantirganini ta’kidladilar. Bolalarning ijtimoiylashuvi, ularning axloqiy va aqliy rivojlanishi nikoh munosabatlarining uyg‘unligi darajasiga bog‘liq bo‘lib. S. E. Karklin oilaning ta’lim salohiyatining tarkibiy qismlari ro‘yxatini kengaytiradi: "Ota - onalarning madaniy va ta’lim darajasi, bolalardagi ota-onaning obro‘si va bolalarning ota-onalariga bo‘lgan ishonchi, oiladagi talablarning birligi. ". Oilaning pedagogik madaniyatining bir qismi sifatida quyidagilar ajratiladi:
- ota-onalar tomonidan turli xil pedagogik vazifalarni doimiy ravishda hal qilish, ularni amalga oshirishda bolalar va ularning tarbiyasi haqidagi bilimlarga tayanadi;
- ota-onalarning psixologik, pedagogik va huquqiy bilimlarning ma’lum miqdorini tushunadigan pedagogik tayyorgarligi;
- bolalarni tarbiyalash bo‘yicha amaliyotda ishlab chiqilgan
ko‘nikmalar.
Shunday qilib, o‘rganilayotgan muammoni chuqur tahlil qilish, ta’lim sohasida ijtimoiy sheriklik ta’lim sifatini yaxshilashning eng muhum shartlaridan deya xulosa chiqarishga imkon beradi. Ijtimoiy sheriklik ta’lim tizimini ochiq ijtimoiy tizim sifatida shakllantirishga yordam beradi, bu esa ta’lim muassasasining barcha sheriklik sub`ektlari va, eng avvalo, oila bilan hamkorlik chegaralarini kengaytiradi. Ijtimoiy sheriklikni uning ishtirokchilari manfaatlarini teng hamkorlikka asoslangan kelishish institutlari va mexanizmlari tizimi sifatida ko‘rib chiqar ekanmiz, uning rivojlanishi manfaatlarning nisbatan muvozanatiga erishish imkoniyatini yaratadi, ijtimoiy konsensusga olib keladi, shu munosabat bilan maqsadga erishish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi, birgalikdagi faoliyatning o‘zaro manfaatli usuli hisoblanadi.
Oila ta’lim muassasasining birinchi va asosiy hamkori bo‘lib, ota - onalar bilan hamkorlik - bu yakuniy natija-bolaning shaxsiyati uchun ajratilgan mas`uliyat bilan munosabatdir. Ushbu munosabatlarni qurishda I. Xomenko uch bosqichni ta’kidlaydi. Birinchi bosqichda tomonlarning umumiy maqsadlari, qadriyatlari, resurs bazasi, o‘zaro yordam, ota-ona so‘rovlari va resurslari monitoringi, o‘z "qiymat auditi"aniqlanadi. Natijada, ota-onalarning birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish istagi paydo bo‘ladi. Ikkinchi bosqich-muayyan hamkorlik dasturlarini ishlab chiqish, mas`uliyatni taqsimlash. Natijada, ma’lum bir shakl hosil bo‘ladi.
Uchinchi bosqichda ushbu munosabatlarning shartlari amalga oshiriladi; ixtiyoriylik (birgalikdagi faoliyatning turli shakllarida erkinlikning mavjudligi va tanlovning xabardorligi); uzoq muddatli (sub`ektlarning o‘zaro ta’sirning uzoq va takroriy xarakteriga qaratilishi) va o‘zaro mas`uliyat.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ijtimoiy sheriklik barcha ishtirokchilarning o‘zaro foydasi bilan ajralib turadi. Ushbu bayonot ta’lim tizimi uchun istisno emas. O. YU. Kojurova o‘z tadqiqotida maktab va oila kabi ijtimoiy sub`ektlarning ta’lim salohiyatini o‘zaro yaxshilash uchun ijtimoiy sheriklik imkoniyatlarini ishonchli tasdiqlaydi. I.Xomenko, birinchi navbatda, bolalar uchun hamkorlikning foydaliligini ta’kidlaydi. Oilaviy ta’limning murakkabligi, davomiyligi va maqsadga muvofiqligini, oila bilan o‘zaro munosabatlarning muvaffaqiyati asosan sinf rahbarlari, psixologlar, maktab ma’muriyati va boshqalar ishtirokida aniqlanadi.
Ushbu yondashuvga asoslanib, biz quyidagilarni nazarda tutamiz:
1. oila bilan zamonaviy hamkorlik oilani kompleks o‘rganish, uning imkoniyatlari asosida qurilishi kerak;
2) ta’lim salohiyatining mavjud darajasini hisobga olgan holda, faoliyat jarayonida rivojlanishni rag‘batlantirish, o‘zaro hamkorlikning yangi shakllarini qo‘llash. Oila tarbiyasining sifatini yaxshilash, ta’lim jarayonida oilaning rolini oshirishga, maktab va oilaning o‘zaro manfaatli ijtimoiy sheriklikka bo‘lgan ehtiyojini oshirishga, bolalarni tarbiyalash va tarbiyalashda mas`uliyatni taqsimlashga, oilaning tarbiyaviy salohiyatini rivojlantirish jarayonini ilmiy - uslubiy jihatdan ta’minlashga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqadi. Oila bilan ishlash dasturining yo‘nalishlari:
1) ota-onalar uchun ta’lim kursi,
2) ota-onalar uchun seminar,
3) bolalar, ota-onalar va o‘qituvchilarning birgalikdagi ijtimoiy-madaniy faoliyatini tashkil etish.
5) axborot-ma’rifiy makonni tashkil etish,
Ta’lim tizimida ota-ona bilan ishlash tamoyillari:
- zamonaviy ota-onalarning xususiyatlarini va ularning bolalarni
tarbiyalashning ustuvor huquqini hisobga olish,
- hamkorlik va hamkorlik,
- ilmiy va amaliy yo‘naltirilgan inforamatsiya,
- millat va etnopedagogik madaniyat yondashuvlari:
- sinergetik,
- axiologik,
- vakolatli,
- shaxsiy yo‘naltirilgan
Ota-onalarning malakasini oshirish maqsadida ta’lim jarayoni sub`ektlarining kompleks o‘zaro ta’sirining yaxlit tizimi sifatida oilani o‘z ittifoqchisi va ijtimoiy hamkoriga aylantirish, barcha sub`ektlari faoliyatini muvofiqlashtirish asosida ta’lim sifatini yaxshilash uchun quyidagi tavsi qilinadi:
- maktab pedagogik jamoasi, ota-ona qo‘mitasi, jamoatchilik kengashlari, klublar, kutubxonalar, pedagoglarning metodik birlashmalari va boshqalar tarbiyaviy ish rejalarini muvofiqlashtirish.;
- zamonaviy usullar va ota-onalar bilan ishlashning eng samarali usullari, o‘smir bilan o‘zaro hamkorlik texnologiyalari bilan o‘zaro munosabatlar sub`ektlarini muntazam ravishda o‘qitishni tashkil etish;
- ta’lim ishlarining borishi va natijalarini o‘rganish, tahlil qilish va birgalikda muhokama qilish, kamchiliklarni aniqlash, tuzatish.
O‘zbekistonda milliy ta’lim tizimini rivojlantirish, kadrlar tayyorlash tizimidagi kamchiliklarni bartaraf qilish, yuqori salohiyatli, ma’naviyatli, zamon bilan hamnafas bo‘lgan yoshlarni tarbiyalash maqsadida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu jumladan umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ta’lim –tarbiya sifatini yaxshilash, moddiy -texnik bazasini mustahkamlash,kitobxonlikga mehrini uyg‘otish, o‘qituvchi shaxsiga nisbatan hurmat tuyg‘usini yanada kuchaytirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib xulosa qiladigan bo‘lsak -O‘zbekistonda bozor munosabatlari mavjud bo‘lgan va rivojlanayotgan jarayonda ta’limga, kadrlar tayyorlash sifatiga yuqori talablar qo‘yilmoqda. Zero, malakali kadrlar sifatli ta’lim tizimi yo‘lga qo‘yilgan mamlakatlarda asosiy o‘rinni egallaydi. Ta’lim tizimida mavjud muommolar yichimini ta’lim sub`ektlarining o‘zaro manfaatli hamkorligini yo‘lga qo‘ya olish, oilada ota-onalarning pedagogik salohiyati va malakasini yaxshilash orqaligina amalga oshirish mumkun.
Ta’limning eng asosiy sub`ekti bo‘lgan ota-ona, ya’ni oila ta’lim salohiyatini yaxshilamasdan ma’naviy barkamol, jamiyat taraqqiyotiga nafi tegadigan kelajak avlodni tarbiyalashdek sharafli vazifani uddalay olmaymiz.
Ta’lim tizimini takomillashtirish tamoyiliga hissa qo‘shadigan