TəRTİBÇİDƏN

  
ASAR VƏ İMARƏT Kİ, MƏRHUM 
İBRAHİM XANDAN QALIBDIR 
 
Əvvəl, Şuşa qalasının sabiq divan və bansı idi ki, üç il müddəti yaxşı 
mühəndis peşə ustadları  tərəfindən təmir olub, 1198 (1783-84)-ci ildə 
itmam bulmuşdu. Sonra əmnai-dövləti-Rusiya pozub əlavə yaxşı 
möhkəm bina və  təcdid etdilər. Amma yenə  bəzi məhəllələrində xanın 
təmiratından əsər və nişanəsi hənuz baqi qalmışdı. 
İkinci, qalada vaqe böyük məscidi-camedir ki, daş və əhəng ilə səneyi 
1182 (1768-69)-ci tarixdə  təmir etmişdi. Amma sonra köhnə olmuşdu. 
1281 (1864-65)-ci ildə öz mükərrəmə  qızı Gövhər ağa təcdidi-imarət 
qılıb, yaxşı artıq möhkəm səliqə ilə təğdidən təmir elədi və iki ali minarə 
müzəyyid elədi. Əlavə bir qeyri məscid dəxi Gövhər ağa mərhumə qalada 
tikib. O hər iki məscidə dünyadan gedəndə çox kəndlər və  əmlak və 
mədaxil və pul vəqf edibdir ki, indi də şul vəqfiyyat davam edir. Gövhər 
ağadan sonra haman xərc ilə Gövhər ağanın ikinci məscidini mühəndis 
Kərbəlayı  Səfi xan Qarabağinin səy və  sənəti ilə  əlavə, xoş  səliqə ilə 
möhkəm təmir edirlər. Bu 1290 (1873)-cı ildə çox mərqub və pəsəndidə 
olubdur. 
Üçüncü,  İbrahim xanın təmiratında iki mərqub imarətlər idi ki, öz 
evləri idi. Birisində Xurşidbanu bəyim, Mehdiqulu xanın anası sakin 
olardı. Birisində Ümmə xan Dağıstanlının bacısı Bikə ağa olurdu. Onların 
birində şimdi Mehdiqulu xanın evi sakindir. Birisində Əhməd xan evidir. 
Sonra təcdidi-imarət ediblər. Xanın divanxana evini dəxi  şimdi qoşun 
kilsəsi edib, mərqub kilsə bina ediblər. 
Dördüncü, Ağdam kəndində bağlar və hasarlar və üç günbəzi-alidir ki, 
Pənah xanın və sair övladlarının qəbirləri üstündə bina etmişdi. Böyük 
çarsu damları var ki, Pənah xanın atası İbrahimxəlil ağanın qədimi ocağı 
və evidir ki, yonma daş ilə tağbənd təmir olunmuşdu. Amma Ağa 
Məhəmməd şah gələndə o səmtdə ordu eləmişdi. Tiflis təsxirinə gedəndə 
günbəzləri və evləri xarab etmişdilər. Sonra mərhum Mehdiqulu xan 
irəlidən yaxşı təmir elədi. Dəxi bir ehsan bağı orada təmir olunub. Ətrafı 
hasar və barılı və bir böyük buzxana həm təmir olub. Yenə ehsan üçün və 
o məqbərələrə vəqf olunub ki, səhra xalqı ilat və dihat yay mövsümü və 
biçin vaxtlarında aparıb, sərf edərlər. Arazlılara götürüb məsrəf edirlər. 
Əlbəttə ki, min yük 
 234

---

buz və  bəlkə ziyadə  məsrəf olur. Yaxşı ehsandır. Bunları  mərhum 
Mehdiqulu xan təcdidi ziyadə edibdir. 
Beşinci, Xan bağmdakı imarətlərdir ki, qəleyi-Şuşanm bir ağaclığında 
vaqedir. Bağlar və tövlələr və buzxana və dəyirmanlar və arxlar bina edib 
qayırmışdı. Nəhayət, 1826-cı ildə  Qızılbaş qoşunu gəlib, tamam onlan 
yandınb, xarab etmişdilər. Amma sonra fərzəndi-ərşədi Mehdiqulu xan 
ziyadə  səliqə ilə  təmir edib, yaxşı karvansara və dükanlar həm orada 
təmir etmişdir. 
Altıncı,  İbrahim xanın bir ümdə  əsəri dəxi  Əsgəran dağının iki 
qalasıdır. Çünki Şirvan və Şəki və Dağıstan xalqı Pənah xan ilə düşmən 
idilər. Ehtiyatən vəsiyyət elədi ki, hərgah mənə fürsət olmasa, gərək 
mənim oğlum İbrahim Xəlil bu iki dağın arasında iki qala təmir edə ki, 
düşmənçilik vaxtında Əsgərandan, ta Şuşa qalasınadək iyirmi səkkiz verst 
olur. Və  ətraf möhkəm meşə  və qayalı dağlardır ki, böyük dərələr və 
səhralar vardır.  İlat xalqı o dağlarda və  dərələrdə  sığınaq edib, Əsgəran 
qalalarında qoşun və tüfəngçi qoysalar, düşmən keçib qala üstə müşkül 
gələ bilər.  Əgər gələ bilsələr də, çəpavül edib, mal-məvaşi qarət edib, 
apara bilməzlər. Ona əsasən İbrahim xan iki qala - biri məşriq tərəfindən 
və birisi məğrib tərəfindən əhəng və daş ilə bürc və barını möhkəm təmir 
elədi. Belə ki, Ağa Məhəmməd şah qala üstən köçüb Tiflisə gedən vaxtda 
o qalalardan keçib gedə bil-mədi.  İyirmi gün müddəti  Şuşa qalası ilə 
Əsgəran arasmda şahın qoşunu məəttəl qaldı. Nə  qədər ki, böyük 
toplarını o qalaya atdı, bir zərər edə bilmədi. Orada çox adamlar qətlə 
yetişdi. Çox zərər və nöqsanlar oldu. Axırül-əmr, İbrahim xan əmr eylədi, 
qoşun oranı boşaldıb,  Şuşa qalasına gəldilər. Ondan sonra şahın qoşunu 
oradan keçib gedib, Qarqar çaymın kənarında yavuq ordu elədilər. 
Yeddinci, Şuşa çayının Xəzinə qayasında, qayanın ortasında qırx-əlli 
sajin yer, eni və uzunu olan məqamda ki, oradan çaya yüz sajin və ondan 
yuxarı qayanın başına beş yüz sajin iltifa olub, otaqlar təmir etdirir ki, 
məhz qayanın arası ilə o otaqlara bir nazik yol gedir. O da piyada 
yoludur. Qalan yerləri tamam qayadır. Yol yoxdur. Qalanın içindən  şul 
imarətlər olan yerə qayanın başından tüfəng atsalar, çətinlik ilə yetişir. 
Qayanın üstündən şul yerə daş və qaya salsalar, o imarətləri görməz, çaya 
gəlir. Yenə onun qənşərində  Şuşa qalası  tərəfində bir böyük mağara 
vardır ki, dərinliyi məlum olmaz. Onun 
 235

---

ağzına yavuq Məlik Şahnəzər özünə otaqlar və evlər tikdirib ki, xanın o 
imarətləri ilə qabaq-qabağa ki, düşmənçilik vaxtı olanda o imarətlərdə 
olanlar bir-birinə himayət edib, düşməni qoymayalar və aralarından Şuşa 
çayı axıb gedir ki, çayı  və suyu düşmən kəsə bilməz. Belə ki, 1826-cı 
məsihiyyə ilində naibüssəltənə Abbas Mirzə qoşun ilə Qarabağa, qala 
üstə  gələn vaxtda Şuşa kəndinin xalqı o Məlik  Şahnəzərin mağara 
ağzmda olan imarətlərində  sığınaq etmişdilər. Qalaya gəlib-gedirdilər. 
Qoşunun və  şəhər  əhlinin taxılını aparıb, un edib, gətirirdilər. Çaydakı 
dəyirmanları onların səbəbinə Qızılbaş qoşunu ala bilmədi. Qalaya külli 
nəfi oldu. 
 
MƏRHUM MEHDİQULU XANIN 
ƏYYAMİ-HÖKUMƏTİ 
 
General-mayor sahibi-həmail mərhum Mehdiqulu xan 17 il Qarabağda 
xanlıq və hökumət edibdir. Belə ki, çün mərhum İbrahim xan məqtul oldu 
mayor Lisaneviç pristavit etməyinə görə 1806-cı ilin sentyabr ayının 19-
cu günü imperaturi-əzim Aleksandr Pavloviç peyrəvidən fərmani-
hümayun sadir olub, Qarabağın əhlinə yazıhb ki, Mehdiqulu xanın xanlıq 
və hökumət  əmrinə  mənsub etdim. Onun itaətində olasımz. Xan dəxi 
haman ildən hökuməti-Qarabağa mənsub olub, müddəti - 17 il və bir neçə 
ay ziyadə hökumət qılıb, ta ki, 1823-cü ildə ki, məğşuşluq olub, Arazın o 
tərəfınə  Qızılbaşa qaçdı. Ondan vilayəti-Qarabağ dövləti-Rusiya 
ixtiyanna yetişdi. Zakon və zabitə qeyri səyaq olundu. Mehdiqulu xan 
çox səxavətli və güzəştli və  kərim kimsənə idi ki, əyyami-hökumətində 
tamam Qarabağda olan nücəba və nüğəvalara və qeyrilərə  kəndlər və 
rəiyyətlər verib və qürəbalara və üləmalara və fuqəralara ehsan və iltifat 
çox eyləyibdir. Dəxi  əhvalat riyasəti-dəftərlərdə  və dillərdə  mənkur və 
məlumdur. 
Xofı-tətvil üçün ziyadə yazılmadı. Mehdiqulu xana imperator Nikolay 
peyrəvidən həmail nişanı  və hörmət fərmanı 1838-ci ilin oktyabr ayının 
30-cu günü verilib, yetişmişdi. 
 236

---