TəRTİBÇİDƏN

  
hala  Əmir xan sərdarın Mədətov general ilə  Şəmkirdə  (Şamxorda) 
davaları olduğunu və Əmir xan ölüb, qoşunları dağılıb, şikəst bulduğunu 
naibüssəltənəyə  xəbər verdilər. Elə ki şahzadə bu xəbəri eşidib,  ətraf 
qaladan köçüb, Ağdama düşdü, oradan komendant Çilyayevi və Mirzə 
Adıgözəli və  şul kapitam Təbrizə yola saldı. Özü qoşunu ilə  Gəncə 
tərəfinə azim oldu. O tərəfdən general Mədətov ki, gəlib,  Şəmkürdə 
sərdar  Əmir xan ilə dava edib, Əmir xan orada qətlə yetişib, qoşunu 
şikəst olmuşdu. Ondan Mədətov qoşun ilə gəlib, Gəncəyə daxil olmuşdu. 
Onun ardınca general feldmarşal İvan Fyodoroviç Paskeviç qoşuni-əzim 
ilə gəlib, onlara qoşulub, Gəncədə bir neçə gün aram və asayiş edirdilər 
ki, Qızübaş üstə gələlər. Bu halda şahzadə Abbas Mirzə bu tərəfdən köç 
bir köç, gedib Gəncə torpa-ğma daxil olub, yük və çadırlarını Kürək 
çayında qoyub, özü yalnız süvarə qoşununu və  sərbazları götürüb 
Gəncənin Zazalı nam arxının üstündə gecə yatıb, sübhdən ki, sərdar 
Paskeviç və general Mədətov qoşunlarına nizam verib, Şeyx Nizami 
məqbərəsinin yanına gəlmişdilər. Orada Qızılbaş ilə üzbəüz gəlib, 
mülaqat oldu. Pəs orada bir əzim cəngi-sultani vaqe olub, bir neçə saat 
atəşi-cidal naireyi-qital şiddəti-təmam ilə dava edib, axır ki, sipahi-
Qızılbaşiyə münhəzir olub, basüdılar. Naibüssəltənə  nə  qədər guşiş 
etdisə, şikəsti-bəst eləmək mümkün olmayıb, oradan qaçaraq bir gün bir 
gecədə  gəlib, Arazdan keçmişdilər.  İki topları  dəxi Tərtər çayı ilə  İncə 
çaymın arasında qalmışdı. Amma bir xüsusi dəstə  sərbaz o davadan 
sabitqədəm olub, qoşunları  məğlub olub, fərar edəndən sonra Rusiya 
əsgərləri ilə  mərdanə cəng edib, qaçmamışdılar. Ta ol qədər ki, barıt və 
güllələri var imiş, təmam olana kimi tədarükləri olub, ondan məqtul və 
dəstgir olmuşdular ki, o zamanda onları çox tərif edirdilər. 
Əlqissə, Qızılbaş o cəmi kəsir olan qoşunları ilə ki, orada basılıb və 
qaçıb Arazı keçmişdilər, gedib o tayda təmam pərakəndə olub, 
dağılmışdılar. Naibüssəltənə  dəxi  Ərdəbildə  Fətəli  şahın hüzuruna 
getmişdi. O dəmlərdə ki, şah özü həm  Ərdəbildən köçüb, Əhər 
qəsəbəsinin yanında Təviləyi-Şam adlı  məhəldə düşüb təvəqqüf edirdi. 
Orada  şah ilə mülaqat edib, bir para sərkərdələrindən və qoşunun-dan 
şikayət edib, Rusiya dövlətinin sipahını  və  sərkərdələrini  şaha tərif 
eləmişdi. Ondan (sonra) oradan Təbriz və Tehran canibinə azim 
olmuşdular. Paskeviç sərdar dəxi o səfərdə gəlib Qarabağa Təxti- 
 225

---

tavusda ki, Dizaq mahalında və Quru çay üstə bir məhəldi, orada qoşun 
ilə bir müddət əyləndi. Çərəkən kənarında bir ay yarıım dayandı. Əlhəqq 
Məlik Aslan bəy Dizaqi o vaxtdan sərdar Paskeviç xidmətində çox layiqli 
xidmətlər eləmişdi. Orada qoşuna nabələd vaxtı çox tüncü və  tədarükat 
hazırlayıb, sərdarı və qoşunu məmnun və razı eləmişdi. Bir növ ilə sərdar 
feldmarşal Varşavda olanda dəxi onu razılıq ilə yad etmiş və xatırlamış, 
oğlu kapitan Firudin bəyə o mükafata görə çox iltifat və  mərhəmətlər 
eləmişdi. 
Əlqissə, haman vaxtlarda ki, Paskeviç sərdar qoşun ilə Qarabağda 
dayanırdı, onda Mustafa xan hənuz Şirvanda, Hüseyn xan dəxi Şəkidə öz 
hökumətlərində var idilər. O hallarda Hüseyn xan şəkilinin qardaşı Hacı 
xan  Şəkidən qoşun fərahəm edib, gəlib Goran çaymda Mirzə Adıgözəl 
bəyin obalarını çapıb,  əlavə bir para kəndləri qarət və  nəhib edib, 
aparmışdı. Mustafa xan dəxi  Şirvandan kamali-asayiş ilə xudsər köçüb, 
öz evinə Qaradağa getmişdi. Amma Hüseyn xan hənuz  Şəkidə  məqs 
qalmışdı, ta ki, sərdar Paskeviç bu tərəfdən qoşun ilə gedib, Nuxanın üç 
ağaclığına yetişən vaxtda Hüseyn xan tabi-müqavimət gətirməyib, 
Şəkidən fərar edib, Arazdan keçib, İran dövlətinə getdi. Paskeviç sərdar 
dəxi Arazdan Qaradağ ölkəsinə übur edib, oradan çox çəpavül və qəsbi-
qarət və  əsir gətirib, Qarabağda xalqı cabəca və xatircəm edib, ondan 
izafə  ləşkərini götürüb, Tiflisə azim oldu. Ondan sonra bir dəfə  dəxi 
general Mədətov Qarabağ və Şirvanat qoşunlarını cəm qılıb, soldatı dəxi 
götürüb, Arazı keçib, Mişkinədək gedib, Mişkin və Qaradağdan külli 
qarət və çapavul edib, Şahsevən xanlarım müti edib, onlara xəyanət 
fikrinə düşmə-məkdən (ötrü) aid verdirib, sonra oradan müraciət etdi ki, 
ona da Mişkin çapqmı deyərlər. Hənuz,  əlsəneyi-əvamda məzkur və 
məşhurdur. Mədətov general dəxi oradan qayıdandan sonra Tiflisə getdi. 
Təhiyyeyi-tədarük bina edirdi ki, bahar fəsli olanda İran tərəfmə  əzimət 
etsin. Sərdar Yermolov tədarükati-şayan və istedadi-fıravan ilə Mədətovu 
yola saldı ki, İran səfərinə getsin. Mədətov dəxi Xudafərin körpüsünədək 
gəlmişdi. Qızılbaş  dəxi istiqbal edib; bazari-kiridar gərm olub, binayi-
mərikə başlanmışdı ki, Yermolov sərdarlıqdan məzur olub, Paskeviç 
sərdarlıq ümurunda istiqlal buldu. Baş  sərdarhğa təkyə  qıldı. Bəd  əz an 
polkovnik knyaz Abxazovu bu vilayətlərə naçalnik və hakim pəst qılıb, 
Mədətovun ziri-hökmündə olan qoşunları təmam 
 226

---

general Pankratova tapşırdı. Abxazovun ştab naçalniyi edib, beş günədək 
Tiflisdən Xudafərin körpüsündə olan orduya özün yetirib, gecə yatıb, 
işləri Mədətovdan alıb, sübh Mədətovu Tiflisə yola salıb, qoşunu oradan 
köçürüb, qayıdıb gəlib Vərəndə mahalının Qozlu çayına daxil oldu. 
Sərdar Paskeviç özü dəxi tədarükati-şəyan ilə  İrəvan səmtinə  hərəkət 
edib, o sahətləri təsxir etməyə müsənnəm oldu, İrəvan sərdarı Hüseyn xan 
sərdar hər tamam ilatı köçürüb, yalnız bir Sərdarabad və bir də  İrəvan 
qalasım mühafızət etməkdən ötrü qardaşı Həsən xanı qala içində qoyub, 
özü  ətraflarda gəzirdi. Bu əsnada, general-mayor sahibi-həmail 
Mehdiqulu xan hakimi-Qarabağ ki, o vaxtlarda Daral-gözdə idi, Paskeviç 
ilə amadu-rəfti vaqe olub, İran dövlətindən rugər-danlıq qılıb, yenə bu 
dövlətin itaətinə  gəlmək istədi. Knyaz Abxazov Pankratov ilə mühavirə 
və müşavirə edib, iki batalyon qoşun götürüb gedib, Ağ karvansarada ki, 
şul vaxtda iki sərhədi-dövləteyn idi, Mehdiqulu xanı (oradan) götürüb, 
xatircəmliklər verib, öz təvabei və  ləvahədləri ilə köçürməyə  məşğul 
oldular. Pəs o halda Ehsan xan Naxçıvani ki, haman vaxt qoşun ilə 
Abbasabad qalasının mühafızət edəni idi, xəbərdar olub, knyaz 
Abxazovun yanına adam göndərib, hali etmişdi ki, bu səmtə  gəlsin ki, 
mütəvəcce olan kimi qalanı onlara təslim edirəm. Bundan sonra əhvalı bu 
növ görəndə, tutiya və təmhid edib, amma sərdarın izni olmamağa binaən 
cürət etmədilər. O dəmdə oradan Abbasabad səmtinə getmədilər. Qayıdıb 
Qarabağa gəlib, buradan macəranı  sərdar hüzuruna ərizədaş  qıldılar. 
Sərdar Paskeviç bu xəbəri eşidən zamanda İrəvan təsxirdən  əl çəkib, 
Abbasabad səmtinə  hərəkət elədi.  Əmnai-dövləti-Qızılbaşiyyə bu əhvalı 
istima edən kimi Məhəmmədəmin xan Qacar neçə  əlavə xanlar, çoxlu 
qoşun və sərbazi-bəxtiyari ilə Abbasabad qalasına irsal qıldılar. İxtiyari-
qəleyi Abbasabad Ehsan xandan səlb olundu. Sərdar Paskeviç gəlib, 
Abbas-abadı mühasirə etdi. Naibüssəltənə dəxi o tərəfdən əsakiri-firavan 
ilə  gəlib, qənşərə nümayan oldu. Pəs, Paskeviç əvvəl suvariye-Qazağı, 
sonra əqəbincə soldatı müqərrər etdi ki, Abbas Mirzəyə müqabil gedələr. 
Onlar Arazdan übur edib getdilər. O tayda Abbas Mirzə ilə cəng və dava 
etdilər. Az zamanda Abbas Mirzə  məğlub oldu. Əsakiri-Rusiya qayıdıb, 
qalanm çar ətrafmdan yürüşə başladılar. Xəndəklər qazıb sibələr 
yeritdilər. Çün əhaliyi-qala Abbas Mirzənin imdadından məyus olub və 
sibənin yaxınlaşmağını gördülər. Ehsan xanı da 
 227

---