TəRTİBÇİDƏN

əkabir və  əyanın məsləhətləri ilə  Şuşa qalasını  məsihiyyə ili 1753-də 
təmir və bina edib, şəhər qayırıb, kamali-istiqlal və istiqrar ilə hökumətə 
əyləşdi. Çünki az müddətdə Adil şahı Xorasanda Nadir şahın nəvadəsi 
Şahrux mirzə  qətlə yetirdi. Özü təxti-səltənətə  çıxdı. Onu dəxi bir az 
müddət keçməmiş, qətlə yetirdilər. Pəs məmaliki-İran məqşuş və pərişan 
olub, hərc-mərc oldu. Hərə bir iddiaya başladı. Pənah xan dəxi Qarabağda 
Şuşa qalasında aram və istiqlal ilə oturub, hökumət qıldı.  Şul vaxtlarda 
Şuşa  şəhərinə  Pənahabad müsəmmi edib, Pənah xan adına orada sikkə 
çalınırdı ki, indi də məşhur və dillər əzbəridir. Pənah xan 12 il müddəti 
ki, 1161 (1748) tarixdən, ta 1174 (1760) ilədək
1
 Qarabağda hökumət 
edibdir. 
 
İMARƏT VƏ ASAR Kİ, QARABAĞDA 
PƏNAH XANDAN QALIB 
 
Əvvəl Bayat qalasıdır ki, bişmiş kərpic ilə barı və bürc və imarət və 
hamam və bazarı  təmir olunmuşdur. Xarab edib, kərpicin həm aparıb, 
qeyri yerlərdə  məsrəf ediblər. Qarabağın Kəbirli mahalında vaqedir. 
Dağılıb, indi cüzvi asar və nişanəsi vardır. 
İkinci - qəleyi-Şahbulaqdır ki, daş  və  əhəng ilə çeşmə başmda təmir 
edib. Çarsu və bazar və məscid və hamam qəsəbə şəhər kimi qayırmışdı, 
indi dağılıb. Hasarı hənuz möhkəm və baqidir. 
Üçüncü - Şuşa qalasıdır ki, onun köhnə barısını bina edib və bu halda 
olan  şəhərin üçdən bir hissəsinə möhkəm hasar çəkmişdi. Qalanın bir 
kənarmda özünə imarət yapmışdı. Qalaça tək bürc və barılı idi və böyük 
oğlu  İbrahim xana yenə bir təpə üstə öz evinə  bərabər imarəti-mərqub 
yapmışdı ki, düşmən qalaya gələn çağda, lazım yerləri mühafızət edə. O 
da bürc və barıhdır.  İkinci oğlu Mehrəli bəyə  və üçüncü oğlu Talıbxan 
bəyə dəxi qala içində imarət və ev təmir edib ki, bürc-barılıdır. Onlar da 
indi durur. Hasarı möhkəm məlumdur. Qalanın köhnə barıları dağılıb, 
şimdi  əmnai-dövləti-tazə bina etmişlər. Amma Pənah xanın hasarından 
bəzi yerlərdə yenə nişanəsi vardır. Pənah xan əsri Pənah xanın bacısı oğlu 
Lütfəli bəy idi. Əmisi
.
 
 
                                                 
1
 
Əsərdə miladi tarixləri səhv (1744, 1757) göstərilmişdir
 
 231

---

oğlanları  İsmayıl xan və Behbudəli bəy, Mirzə  Əli bəyin atası  sərkərdə 
idilər. Qarabağ Pənah xanın əsrinədək və o zamanda şəhərsiz mahalat və 
əksəri ilat var idilər. Pənah xan mərhum Şuşa qalasını ki, şəhər bina elədi, 
ondan sonra tamam Gəncə  və  Ərdəbil və Qaradağ  və Naxçıvan 
hakimlərinə hökmü işlədi. Ərdəbildə Dərgahqulu bəyi hakim qoymuşdu. 
Şul xanlarm övladlarından həmişə zaval rəsmi ilə hüzurunda gətirib, 
saxlardı. Pənah xan, Meğri, Güney mahalatını  Bərgüşad çayınadək 
Qaradağ hakimindən məxuz edib, təsərrüt etdi. Tatef və Sisyan 
mahallarını Naxçıvan hakimindən (ahb) ixtiyarına keçirdi. Zəngəzur və 
Qapanat (Qafan) mahallarının Təbriz bəylərbəyisindən xilas edib, öz 
itaətinə  gətirdi. Tərtər çayını  Uşacıq günbədindən yuxarı Göyçə 
sərhədinədək ki, Kolanı  məskənidir,  İrəvan hakiminə tabe olardılar, 
hakimi-İrəvandan əxz qılıb, zəbt elədi. Xudafərin körpüsündən, ta Kürək 
çayınadək Gəncə hakimlərinə aid idilər. Onları  həm Gəncə hakimindən 
mərxuz edib malik oldu. Bunlardan əlavə, ilati-Kəngərli dəstəsi bir 
minbaşıya tabe olar. Naxçıvandan gəlmədir və  Dəmirçi Həsənli həm 
Gürcüstanda olan Dəmirçi Həsənlidəndirlər, sahibi-rəiyyət və sahibiləva 
olmuşdular. Bir minbaşıya tabe vardırlar. Cinni tayfası dəxi bir minbaşıya 
tabe yenə Gürcüstandan gəlmişlər. Təmamisi Pənah xan mərhumdan izzət 
və hörmət və ədalət görüb, öz xahiş və rizaları ilə onun yanına gəlib və 
ona müti olublar. Onlara yurd və məskən, yaylaq və aran mühəyya edib, 
Qarabağda sakin olublar. İxlas ilə  Pənah xana xidmət edib, hamısı 
Qarabağlı  mənsub olmuşlar. Və illa Qarabağın  əsil ilatı dihatdan savayı 
Cavanşir və  Kəbirli və Otuzikililərdirlər. Qalanları tamam Pənah xan 
təxti ələ gətirdikdən (sonra) Qarabağ cümləsinə lahəq etmişdir. Mərhum 
İbrahim xanın  əyyami-hökuməti qırx yeddi ilə (yaxın) olub ki, min yüz 
yetmiş dörd tarixi-islamiyyədən, ta min iki yüz iyirmi bir tarixədək
1
 
Qarabağda hökumət edib. Əgərçi adı xan olub, amma balaca padşahlar 
kimi  əsası  və calalı  və ixtiyari-kamil olub, əyyami-hökumətində heç bir 
padşaha itaət etməyib, xərac verməyib, istiqlal və ixtiyari-təmam ilə 
hökumət qıhbdır. Ağa Məhəmməd şah Qarabağa qala üstə gəlməmişdən 
müqəddəm.  İbrahim xanın  şahlıq  əsası var imiş ki, əksər vilayəti-
Azərbaycana hökmü cari olub, Naxçıvan, 
 
 
                                                 
1
 
Miladi tarixi ilə 1760-1806-cı illərə uyğun gəlir
 
 232

---

Xoy,  Ərdəbil, Gəncə,  Şirvan, Talış,  Şahsevən, Marağa, Təbriz, hətta 
Qaplankuhədək İbrahim xana əksər vaxt müti olubdur. Şahverdi xan ki, 
Pənah xan əsrində  Gəncə hakimi idi. Pənah xana müti olub. O vəfat 
edəndən sonra onun oğlu Məhəmməd xan İbrahim xanın əmri ilə hakim 
təyin olundu. Əvvəl Tutu bəyim adlı bir bacısını İbrahim xana verib, iki 
qızı  şul həramdən olub, ondan o vəfat edib, ikinci bacısı Xurşid bəyimi 
yenə  İbrahim xan alıb ki, Mehdiqulu xan o Xur-şudbanu bəyimdən 
olubdur. O cümlədən Mustafa xanı  Şirvanda  İbrahim xan mənsub edib, 
Şəkidə  Səlim xanı  və qardaşı  Məhəmmədhəsən xanı yenə  İbrahim xan 
hakim mənsub eləyib, Talışda Mir Mustafa xanı  həm  İbrahim xan nəsb 
edib,  İbrahim xan mərhumun Qarabağda və sair vilayətlərin müti 
olanlarından əlavə, oruz beş minədək ev itaətində olub. On iki minədək 
dəftəri-məxsusi qoşunu var idi ki, həmişə zira-hökmündə və adları siyahı 
və  dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma zərurət vaxtı öylə  rəşid adamlar, 
çerik və tüfəngçi hazır olardılar. Dağıstanın Avar hakimi Ümmə xanın 
bacısı Bikə  ağanı da almışdı, çox şirin qohum idilər. Hər vaxt xahiş 
edəndə, Dağıstandan və ləzgi qoşununu götürüb bir yerdə düşməni olsa, 
onlara tənbeh və siyasət edib, özünə müti edərdi. İbrahim xan əlavə çox 
xanların qızların alıb və qız verib qohum olmuşdu. O cümlədən Şahsevən 
xanı  Nəzərəli xanın bacısını  əvvəl almışdı ki, ondan üç qızı olmuşdu. 
İbrahim xanın calal və hökuməti həmişə artıq olub, ta ki, Ağa Məhəmməd 
vaxtıvadək. Elə ki Ağa Məhəmməd  şah Qarabağa gəlib, bu vilayətləri 
xarab və aclıq etdi. Ondan sonra xarablıq olub, əksər xalq vilayətlərdə 
əfsurdə olub dağıldüar. Pərişanlıq əmələ gəlib, xanın calalı və hökuməti 
və ümuru və vilayəti bir az kəsir və qüsur və  nəqs və fütur hasil etdi. 
Amma Fətəli  şah  İranda cülus edəndə yenə  İbrahim xana hörmətlər və 
mərhəmətlər çox edirdi. Qızı  Ağa Bəyim ağanı alıb, qohum olmuşdu. 
Qaradağın vilayətinin təmam mədaxilini İbrahim xana vermişdi. Qarabağ 
dəxi təmam özunün xalisəsi idi. Ta ki, İbrahim xan Rusiya imperatoru 
Aleksandr Pavloviçə itaət edənədək, Qaradağ hakimlərini yenə  İbrahim 
xan təyin edirdi. 
 233

---