TəRTİBÇİDƏN

Gorus kəndində olan batalyonun sərvəqtinə. O günlərdə  dəxi, batalyona 
öz naçalniyindən hökm sadir olub ki, təcili-təmam ilə qalaya azim 
olsunlar. Paruçik Səfərəli bəy ki, şul vaxtda Zəngəzur mahalatına naib idi. 
O da qoşuna bələd idi. Gorusdan batalyon çıxıb, qalaya gələrkən, yolda 
Gorunzor kəndinin yanında sipahi-Qızılbaş batalyona düçar olmuşdular. 
Orada dava və qital vaqe olub, hərarəti-aftabdan atəş və susuzluq qoşuna 
kargər edib, çox səyi-təmam və etdimami-malakəlam etmişdilər ki, 
özlərini Həkəri çayına yetirələr. Kapitan Hacı  Ağalar bəy ki, mütai-
Qızılbaş idi, xəbərdar olub, neçə  nəfər bəyzadələrin ittifaqı ilə  əkradın 
süvarə və piyadələri ilə gəlib, çayın bu tərəfini kəsiblər. Bir heyət ilə, iki 
tərəfdən macal verməyib, soldatı aralığa alıb və  bəzisini qılıncla 
öldürmüş  və  bəzilərini giriftari-kəməndi-üsar etmişdilər ki, onlardan bir 
nəfəri fəllahi olub fərar etməyə macal və  məqdur olmamışdı. Pəs o gün 
naibüssəltənə oradan bu əsirləri götürüb, gəlib Gorunzorda Hacı  Ağalar 
bəyə qonaq olub, oradan polkovnik Nazimovu və mayor Kovalevskini və 
sair tutulan afiserləri soldatlar ilə Fətəli şahın hüzuruna ki, o vaxt o qoşun 
ilə Ərdəbil şəhərində idi, fəthnamə göndərdi. Şah dəxi bu əvvəlinci fəthi 
baisi-fət və  zəfər bilib, xoşhal olmuşdu. Haman vaxtda Mehdi-qulu xan 
Qarabaği dəxi Naxçıvanda sakin var idi. Şul 1242-ci ilin məhərrəmül-
həram ayında
1
  Fətəli  şah bir fərman Mehdiqulu xana yazıb, guya onu 
Qarabağın hökumət və əyalətinə mənsub edib, naibüssəltənə xidmətində 
şəraiti-xülus və canfəşani əmələ gətirməyə təkid etmişdi. Mehdiqulu xan 
dəxi  Əmirxan sərdar ilə Naxçıvandan  əzimət edib, gəlib haman vaxtda 
Gorunzor kəndində şahzadəyə mülhəq oldular. Oradan sübh vaxtı köçüb, 
Mehdiqulu xanı Kuhistan səmtindən - kürd tayfalarının obalarının 
içərilərindən yola saldı. Özü Çanaxçı kəndində olan qoşunun sərvəqtinə 
əzm edib, təmam  əsakir ilə yola düşdü. Ondan irəli Araz kənarında 
qazaxlar məqsul olanda Mehdiqulu xanın qardaşı Süleyman ağa pareyi-
əqrəbaları ilə ki, o zamanlar Vərəndə mahalmda sakin idilər. Orada 
rugərdanlıq edib, xəyanəti-aşkar qılmışdılar. General Reutt ki, o vaxtda 
polk komandiri idi, piştdəstlik edib, qoşunu qalaya daxil eləmişdi. Amma 
onlar azuqə gətirənlərə macal verməyib, Zərgər və 
______________ 
1
 
Hicri 1242-ci il məhərrəm ayı – miladi 1826-cı ilin avqust ayına təsadüf edir.  
 
  
 222

---

Sair  ətrafda vaqe olan Cavanşir, Dizaq ilatları, Ağoğlanı  və qoşunun 
anbar və azuqəsini qarət və  nəhib və tarac eləmişdilər.  Şahzadə oradan 
Gorus yolu ilə Çanaxçı  qəsdinə azim olub, yolda bu əhvalı  eşitdi. Yolu 
döndərib, qala canibinə barvər oldu. Gəlib haman həmlə ilə yürüş edib, 
qalanın (bir) gülləlik (məsafəsinə) və  hətta barının dibinədək gəlib 
yetişib, sonra fikir və  tədbir nə olmuşdursa, genə oradan müraciət edib, 
kənar olmuşdular. Bir para ermənilər şuşakəndli Səfər yüzbaşını götürüb, 
qalanın cənub səmtində vaqe olan Xəzinə qayasında səngər edib, 
oturmuşdular. (Şahzadənin  əsgərləri) onların səngərlərini dəxi tutmaqda 
aciz olmuşdular. Amma şəhəri və qalanı mühasirə və əhatə edib, nikani-
ənguş-tər kimi arahğa aldılar. Məhz  əhaliyi-şəhərdən qeyri-Qarabağın 
təmam ilat və dihatı-mütii-Qızıl-baş olub, məcmu vilayətin bəyləri və 
məlikləri və kəndxudaları küllən Mehdiqulu xanın hüzuruna gedib, o da 
naibüssəltənə xidmətinə yetirib, tanıdıb, orada xədamət əncamı ilə xulai-
fəxirə  və  ənamati-vafırələr ilə faydamənd oldular. Bəd  əz an Qarabağ 
qoşunu da Qızılbaşa kömək edib, şəhərin üstünə hücumavər oldular. Hər 
gün qalada müharibə vaqe olub, iş  yəs və naümidliyə  çəkdi. Dəxi bu 
əsnalarda Talış vilayətindən Rusiya qoşununun çıxmağı  səbəbinə Talış 
xanları  həm Rusiya dövlətindən rugərdan olub, Mirhəsən xan hakimi-
Talış öz qardaşlarını burada naibüssəltənə hüzuruna göndərib izhari-itaət 
elədi. Mustafa xan şirvanlı  dəxi, gedib daxili-vilayəti-Şirvan olub, əhli-
vilayəti təhrik qılıb, onlar dəxi məcmuən itaətə  gəldilər. Hər canibdən 
üsyan və tüğyan avazəsi bülənd olub, həvaxahi-dövləti-Qızılbaşiyə ilə 
havalar başladılar. Dəfəat ilə Rusiya qoşunu ilə cəng və müharibat vaqe 
oldu. Axırül-əmr Şirvan vilayətində hər nə ki, qoşunlar var idi, bilkülliyə 
cəm olub, Quba vilayətinə getdi. Şirvan vilayəti xali olub, Mustafa xan 
yenə istiqlali-təmam ilə  Şirvanda hakim oldu. Köhnə  Şamaxını 
darülimarə qılıb, əyləşib, Qızılbaşa itaət qıldı. Həmçinin Şəki vilayətində 
olan Rusiya böyükləri Şəkini xali edib, Tiflisə getdilər. Şəkili Hüseyn xan 
Səlim xan oğlu dəxi Şəkidə hakim olub, məshədi-xanlıqda istiqlal buldu. 
Dəxi, Zurnaabada olan Rusiya qoşunu xahişmənd oldular ki, daxili-
Gəncə olub, oradan Tiflisə gedələr.  Əhaliyi-Gəncə onlara mane olub, 
şəhərə qoymadılar. Qoşun müraciət qılıb Uğurlu xan dəxi Gəncədə xanlıq 
və hökumət əmrinə mənsub və müstəqil oldu. İrəvan səmtində Hüseyn 
 223

---

xan sərdar və qardaşı  Həsən xan gedib, Pənbək və  Şuragildən knyaz 
Davud mirzə (Savarsamidze) xaric olandan sonra Rusiyanın orada olan 
təmiratlanm və dam-daşlanın yıxıb və yandırıb, tamam oralara malik 
oldular. Hətta Həsən xan gedib, Borçalı mahalında Göyçə altında olan 
nemsələri qarət edib, əsirlər gətirdilər. Və arabir də, hər gün qızılbaşlar 
belə  təqrir edirdilər ki, sərdar Yermolov Tiflisi xali edib, Rusiyaya 
(gedib) general Mədətovdan dəxi bir əsər hənuz yox idi. Bu qərar ilə bir 
müddət keçib, ta bir vaxtadək, sonra xəbər gəldi ki, sərdar Yermolov 
Tiflisdə kamali-aram və  qərar ilə  əyləşib, Mədətov general dəxi 
Rusiyadan çox hədsiz qoşun ilə gəlibdir. Belə xəbər verirlər ki, padşahın 
öz xassə qoşunudur. Bu xəbərləri eşidəndən sonra Qızılbaş öz qəflət 
yuxusundan bidar olub, naibüssəltənə öz vəliəhdi Məhəmməd mirzəni və 
dayısı Əmir xan sərdan külli qoşun ilə və Nəzərəli xana həm sərbaz verib 
göndərdi ki, gedib Gəncədə oturub kəmali-sər və ehtiyat ilə qaladarhğa 
məşğul olsunlar. Müharisəti-ədada lazım ehtimal qılsmlar ta görsünlər, 
sərəncami-kar nə yerdə münəccər olur. Burada qalanı mühasirə qılandan 
bir neçə gün sonra şahzadə öz yaxını olan Bican xanı ümid və nəvid və 
nəva-zişlər ilə qalaya irsal etmişdi ki, qalanı  təslim eləyim. Bu tərəfdən 
dəxi mayor Klugenaunu qaladan şahzadənin yanına elçi göndərdilər. 
Pareyi-güftəku və müşavirə və mühavirələr vaqe olub, axır qərardad belə 
olmuşdu ki, komendant mayor Çilyayevi bir kapitan ilə  Qızılbaşa zaval 
verdilər. Mayor Klugenaunu və bir yüzbaşı da Qızılbaşiyyə  tərəfindən 
müttəfiq, sərdar Yermolovun hüzuruna Tiflisə göndərdi-lər ki, sərdar 
Yermolov qala təslim olunmağa razı olsun. Onlar Tiflisə gedəndən sonra 
sərdar Yermolov cavabda yazmışdı ki, Rusiya zəbanında kapitulyasiya 
sözü yoxdur. Çünki kapitulyasiya sözünün mənası (fransızca) qala təslim 
etməyə deyirlər
1
. Pəs, mayor Klugenaunun özü orada qalmışdı. Kağızı bir 
İbrahim adlı yasavuldan bu tərəfə göndərmişdilər. Burada kağızı tutub 
vermədilər.  Əlqissə, bu hal əsnasında  İraq tərəfindən Allahyar xan çox 
olan iraqh qoşunu ilə gəlib, şahzadə mülhəq oldu. Dübarə qala üstə yürüş 
binası qoydular. Yenə bir murad hasil olmayıb, həvaliyi-şəhərdə ordu 
edib, əyləşdilər. Bu 
___________ 
1
 
Xəzani qələmə aldığı bu hissələri Mirzə Adıgözəl bəydən (bu nəşrin I kitabı, səh.95) 
götürmüşdür. Orada Yermolovun cavabı  aşağıdakı kimi verilmişdir: "Rus dilində kapitulyasiya 
yoxdur, çünki kapitulyasiya fransız dilində qalanı təslim etməyə deyilir"- 
 
 224

---