TəRTİBÇİDƏN

daxil olalar ki, kapitan soldatlar ilə  həmlə edib, sərbazlardan öldürüb, 
qışlaqdan onları kənar eylədi. Naibüssəltənə baxıb gördü ki, əgər zor ilə 
dava olunar çox sərbaz tələf olunur. Müsalikə danışmağı bu səbəbə 
məsləhət bilmişdi. 
Əlqissə, afiserlər cavab verib, neçə  şərtlər aralığa qoydular. Kapitan 
Mehdiqulu xana təkid elədi ki, sən bəylər ilə əgər imkan olsa, qışlaqdan 
çıxıb, qalaya get. Bizlər hər neçə tədbir edər olsaq, bəlkə iki günədək bizə 
kömək də gələ. Ona görə də gecədən iki saat keçmiş xan ilə on iki nəfər 
bəylər və mülazimlər haman səkkiz at ilə süvar olub, Qırçıdan batalyonun 
içindən çıxıb dağ  tərəfinə, Tərtər çayına səmt qaçdüar. Mirzə Camal 
mərhum yazar ki, mən özüm də orada var idim
1
. O gecə vaxtı qaçdıq. 
Sübh vaxtı idi, Qəsdabad kəndinə  gəlib, daxil olduq. Oradan kağızlar 
yazıb, Tiflisə və Gəncə şəhərinə göndərdik. Çox təkid ilə kömək istədik. 
Qala böyüyü podpolkovnik Brikoviç dəxi neçə gün irəlidən xanın 
yazmağı ilə iki yüz soldat Məlik Vanyanın bələdliyi ilə batalyonun 
köməyinə göndərmişdi. Onlar Şahbulağa gəlib, oradan xəbər bilmişdilər 
ki, batalyon pozulub, yolları tamam Qızılbaş qoşunu kəsib və tutublar. 
Gedə bilməyib  Şahbulaqda qalmışddar. Xan o gecə  Qırçıdan gələndən 
sonra kapitan naibüssəltənə hüzuruna gedib, şərt ilə qayıdıb, sübhdən 
təmam soldatlar və afiserlər ilə naibüssəltənə xidmətinə getmişdilər. 
Naibüssəltənə oradan köçüb Şahbulağa yaxın gəlib,  Şahbulaqda olan 
(rusların) böyüyünün yanına adam göndərib, təklif etmişdi ki, itaətə 
gələlər. Onlar da bir aydın cavab deməyib, möhlət istəmişdilər və haman 
gecə  Məlik Vanyanın bələdliyi ilə  Şahbulaqdan çıxıb, xəlvət yol ile 
qalaya gəlmişdilər. Ondan sonra naibüssəltənə köçüb Təbrizə getmişdi. 
Qarabağın tamam ilatı köçüb Cəfərqulu ağanın hüzurunda Arazın o 
tərəfinə getdilər ki, məcmu Arazdan Goran çayınadək Qarabağın torpağı 
xali qaldı. Məgər bir para cüzvi ilat ki, qaçıb dağlara getmişdilər, orada 
qalmışdüar. Orada Cəfərqulu ağaya xanlıq fərmanı verib, çox hörmətlər 
edib, Qaradağın məcmu Taxta qapı olan mahallannı  və  Əhər qəsəbəsini 
ona vermişdilər. Hər nə ki, Qarabağdan gedən ilatlar var idi, onlar da 
təmam xalisə özününkü idi. Əlavə 
 
_________ 
 
1
 
Bu yeri Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi"ndə tapa bilmədik. Ola bilsin ki, Xəzani Mirzə 
Camalın başqa əlyazmasını nəzərdə tutur
. 
 216

---

 
ki, lazımeyi-tədarük var isə, nağd və cins və çadır və otaq və əsbabi-fərş 
və qab və tədarükat və taxıl və düyü ve sair lazımi mayəhtaclar verib, o ki 
hörmət rütbəsində heç bir qüsur qoymadılar. Cəfərqulu ağa sonra da 
qoşun ilə gəlib, Qarabağdan Tuğ kəndini köçürüb Araz kənarına apardı. 
Cəbrayıllı  və sair xalqlar Arazın bu Qarabağ  tərəfındə rus qoşunundan 
ehtiyat etməyib, qışlaqlar tutub və tabei-qızılbaş olub, oturdular. 
 
İYİRMİ DÖRDÜNCÜ FƏSİL 
 
HÜSEYN XAN SƏRDARİ-İRƏVAN 
MƏĞLUB OLMAĞIN VƏ NAİBÜSSƏLTƏNƏ 
ASLANDUZDA ORDU QILMAĞIN VƏ 
PARAYİ-VƏQAYE ƏMƏLƏ GƏLİB VƏ 
DÖVLƏTEYN ARASINDA GÜLÜSTAN 
SÜLHÜ BÜQU BULMAĞINI BƏYAN EDƏR 
 
Çün Qızılbaş dövləti və naibüssəltənə dail-ül-övqat həngameyi-cəng 
və cidalı  əfsürdə, məhfili-niza və qitalı  pəjmürdə qoymazdı, Rusiya 
dövləti ilə daima bu ətraflarda davaları var idi. Bir dəfə  dəxi bu 
həngamələrdə  şahzadə  Məhəmmədəli Mirzə  xəfiyyətən sərhəddən ürub 
edib, Gürcüstan səmtinə mahali-Borçalını  nəhib və qarət edib, ziyadə 
xəsarətlər yetirib, hədsiz olan əsir və  kəsib aparmışdüar. Ondan bir az 
sonra irəvanlı Hüseyn xan sərdari-Gürcüstan valisinin ittifaqı ilə 
Gürcüstan tərəfinə təyin və rəvanə etmişdilər ki, Axısqa tərəfindən gedib, 
Gürcüstana iğtişaş salsınlar. Çün sərdar Tormasov xəbərdar olmuşdur, 
qoşun ilə  Şəmkürdən (Şamxordan) keçib, təcili-təmam ilə  Sədra 
körpüsünün yanında düşüb, general-leytenant Pau-luççiyə  və general 
Lisaneviçə qoşun verib, Axısqadan Hüseyn xan sərdarın qənşərinə 
göndərmişdi. Onlar oraya yetişib bir gecə nisfi-şəbdə Qızılbaş qoşununa 
qəfil hücum edib, çox adamlarını  qətlə yetirmişdilər. Ləşkəri-qızdbaş 
sərasimə olub, atlı və piyada həzar 
 217

---

fəlakət ilə nicat tərəf üçün oradan azimi-vadiyi fərar olmuşdular.  Ərzi-
rahda dəxi osmanlı əsgərləri düçar olub, onların əksəriyyətini lüt və qarət 
edib bəqiyətül-seyfi oradan mühayəti-zillət ilə qaçıb, daxili sərhədi-
İrəvan olmuşdular. Hüseyn xan sərdar dəxi bu səbəbə  şərmsar olub, 
dövləti-qızılbaşdan xofnak olduğuna görə  fərar edib, gedib Koroğlu 
qalasında mütəvari oldu. Bir müddətdən sonra (onu) yenə xatircəm edib, 
öz yerinə aparmışdılar. Onun sonuncu ili idi ki, sərdar Tormasov gedib 
yerinə knyaz Pauluççi sərdar olub, Tiflisə  gəldi. Haman ilin qış 
mövsümündə idi ki, Cəfərqulu ağanm Qızıl-başa getməyi və  Qırçıda 
müşktristki (atıcılar) batalyonu dağılmağı vaqe oldu. Sərdari-məzbur 
Tiflisdən Badkubəyə  səfər  əzmi ilə  Gəncə vilayətinə  gəldi. Cavad xan 
gəncəlinin  əhli və  əyalı  və övlad və  ətfalı ki, bir neçə  nəfər Qızılbaş 
xanları ilə  məhbus var idilər, onları mürəxxəs edib, oradan Badkubə 
tərəfinə getdi. Bu heyndə Kaxet və Qısıq bunt etdilər. Cəfərqulu ağanm 
Qızılbaşa getməyi vaqe oldu. Qarabağın elləri sınıb, Qızılbaşa getdilər. 
Qırçıda batalyon dağıldı. Bu müqəddimələrə görə sərdar knyaz Pauluççi 
Badkubə  səfərini bərhəm edib bu gunə  dəhşətli  əhvalata görə qayıdıb, 
Şirvana Mustafa xanın yanına gəlib və oradan - Şamaxıdan Qarabağa - 
Şuşa qalasına gəldi. Pyotr Stepanoviç dəxi yanında idi. Gəlib bir para 
adamlara və Mehdiqulu xana çox itab-xətablar etdi. Xanı hökumətdən 
məzur etmək (işinə) başladı. Amma neçə gün ki, qalada qaldı kağızlara və 
işlərə baxıb gördü ki, Mehdiqulu xan heç gunə  təqsir etməyib, tamam 
əhvalatı naibüssəltənə Təbrizdən çıxıb, ta Mişkindən Qarabağa gələnədək 
xan günbəgün qaladakı böyüyə  və mayor Jenyaya məlum edib və  təkid 
edib ki, batalyonu Şahbulağa apara. İlatı köçürüb dağlara apara. Mayor 
Jenya razı olmayıb və  təqsir eləyibdir. Pəs bir neçə gündən sonra yenə 
sərdar Mediqulu xana nəvaziş  və hörmətlər edib, Pyotr Stepanoviç dəxi 
vəsatət qılıb dübarə hökumətdə  mənsub eylədi. Mığrı  kəndində bir 
batalyon var idi ki, o zamanda Mığrıda olurdu. Onlar üçün taxıl və 
tədarükat bina edib, mayor Rüstəm bəy və podpolkovnik Cəmşid bəy 
özlərindən və  kəndlərindən iki yüz çetvert buğda sərdarın təmənnasma 
görə mühəyya edib, Mığrı qəryəsinə mərsul qıldı. Ondan sonra Şirvan və 
Şəki və Qarabağ  və  Lənkəran və Talış vilayətlərini Pyotr Stepanoviçə 
təfviz 
 218

---