TəRTİBÇİDƏN

edib, özü darüssürur Tiflisə azim oldu. Amma rəşid və kamil olan Pyotr 
Stepanoviç  əvvəl öz zirdəstində olan qoşunu ilə Araz kənarında olan 
Cəbrayıllı və sair xalqlara çapavül edib, çox mal və qoyun qarət və kəsib 
elədi. Tuğ  kəndinin xalqını ki, Araz kənarında idilər, hənuz o taya 
getməmişdilər, köçürüb geri yenə özlərinə  gətirdi və öz ziri-hökmündə 
olan polku götürüb Ağoğlanda ordu elədi. Həmişə irəliki böyüklər, 
general Nebolsin və general Xanveysov həmə il qoşun ilə  Əsgəran 
qalalarının yanında ordu edərdilər. Amma Pyotr Stepanoviç Araza yavuq 
ordu elədi ki, sərhəd tərəfindən Arazdan keçib, quldurluğa və düşmənliyə 
gələn qoşunlardan tez xəbərdar olmağa ki, Ağoğlandan Araz kənanna altı 
ağac olub, o ilin bahar fəsli olanda, naibüssəltənə  gəlib Araz kənarında 
Aslanduzda ordu elədi. Haman ildə fransızın Rusiyaya gəldiyi  şöhrət 
buldu
1
. Sərdar markiz Pauluççi məzur olunub Rusiyaya çağırdılar. 
Əvəzində general Rtişşev sərdar olub, bu məmalikə  gəldi. Yenə haman 
ildə İran dövləti ilə saziş və müsalihə nağılı aralığa düşüb, sərdar Rtişşev 
Qarabağa gəldi. General Haqverdiyev Araz kənarına gedib, vəziri-qayim-
məqam Mirzə  Əbülqasım ilə orada güftəgular elədilər.  Əvvəldən Pyotr 
Stepanoviç müsalihə etməyə razı deyildi. İstərdi ki, Qırçı müqəddiməsinə 
bir  əvəz çıxa. Amma sonra yenə  şöylə oldu ki, Haqverdiyev ilə 
qayimməqamın güftü guları mütabiq gəlməyib, o dəfə müsalihə surəti 
əmələ  gəlmədi. Pyotr Stepanoviç Ağoğlanda ordu ilə qaldı. Sərdar 
Rtişşev dəxi qayıdıb, Tiflisə getdi. Bu əsnada qayimməqam Mirzə 
Əbülqasım 200 atlı zübdə süvarilərdən xəlvət yollamışdı ki, Ağoğlandan 
Rusiya qoşununun ilxı atlarını qovub aparalar. Dəxi  əlavə atlılardan 
xəlvət yerlərdə qoyub ki, əgər Qazax polku haraya gəlsələr, onlara həmlə 
edib, şikəst eliyələr. Pəs, rəşid olan Pyotr Stepanoviç xəbərdar olub, bir 
növ nizam ilə Qazax polkunun təyin eylədi ki, təmam Qızılbaşm o 
atlılarını basm, əlli-altmış  nəfərdən ziyadə onlardan qətlə yetirdilər. 
Qalam bineyl məram həzimət qılıb, qayimməqamın o tədbiri özünə zərər 
etməkdən qeyri bir nəf hasil eləmədi.  Əlqissə, haman Rtişşev sərdarın 
vaxtında idi ki, İran dövlətindən Mirzə Əbülhəsən xan əmri-müsalehədən 
ötrü məmur və 
 
 
________________ 
 
1
 
Napoleon qoşunlarının 1812-ci ildə Rusiyaya hücumu nəzərdə tutulur. 
 219

---

təyin olub, gəldi  Şəb torpağına və Rusiya dövlətindən dəxi mötəmid 
gedib, orada izdihami-təmam və  cəmiyyəti-məlakəlam ilə  bənayi-
müsaliheyi-üstüvar və istiqrar tapdı. O müsalihəyə "Gülüstan sülhü"
1
 adı 
qoydular. Ondan sonra müddəti-fəraqət və  əmniyyət hasil oldu... Hicri 
1229 (1813)-cu ildən ta 1242/1826 tarixədək aləmi-pürfıtnə aram qıldı. 
Ta ki, bir müddət keçəndən sonra general Rtişşev sərdarlıqdan çıxdı. 
Əvəzində general Yermolov mənsub olub, Tiflisə  gəldi. Bundan sonra 
təmam vilayətlərin işlərinə diqqət yetirib, Yermolov təzə qanunlar qoydu. 
Hər vilayətin tələbinə görə zabitlər icad edib, bəzi vilayətlərdə  qəribə 
görünən işlər və səyaqlar başladı. Pyotr Stepanoviç məzur olub, general 
Mədətov  Şəki və  Şirvan və Qarabağ  və Talış  və  Lənkəran vilayətlərinə 
okrujnoy naçalnik mənsub oldu. Dəxi qoşun ilə Qarabağda sükunət edib, 
Mədətov həm pareyi-işlər  əmələ  gətirdi ki, şul zabitə  və ixtiraata 
mütəhhəmmil ola. Bilməyib, o illərdə Qarabağ hakimi mərhum 
Mehdiqulu xan və Şirvan hakimi Mustafa xan Qızılbaşa fərar etdilər. Şəki 
xanı  İsmayıl xan həm vəfat etdi. Bu üç xannəşin vilayətlər 1822-ci ildə 
dövləti-Rusiya təhtinə daxil oldular. Sərdar Yermolov dəxi bu yerlərdə 
divanxanalar açdı. Divanbəylər tikdi (seçdi), komendantlar təyin eylədi. 
Təmam işləri özü ixtira etdiyi qanun və zakona mühəvvəl və mərcu etdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
____________ 
1
 
Gülüstan sülh müqaviləsi 12 oktyabr 1813 -cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Rusiya ilə 
İran dövləti arasında imzalandı. Bu müqaviləyə görə Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı, Talış 
xanlıqlan Rusiyaya qatıldı. 
 
  
 220

---

İYİRMİ BEŞİNCİ FƏSİL 
 
QIZILBAŞİYƏ DÖVLƏTİ DÜBARƏ NƏQZİ-ƏHD EDİB, 
İZHARİ-ƏDAVƏT ETDİYİN VƏ 1242HİCRİDƏ 
MÜTABİQİ - 1826 - SƏNEYİ-MƏSİHİYYƏDƏ 
NAİBÜSSƏLTƏNƏ ABBASMİRZƏ ŞUŞA QALASI 
ÜSTƏ QARABAĞA GƏLİB, BURADAN MƏĞLUB OLUB 
GETDİYİN VƏ RUSİYA QOŞUNU VƏ PASKEVİÇ 
SƏRDARIN TƏBRİZƏDƏK ƏZM EDİB, 
GETDİYİN VƏ AXIRINCI ƏHD VƏ 
MÜSALEHƏ DÖVLƏTEYN ARASINDA 
İSTEHKAM BULMAĞIN VƏ CƏNG VƏ 
MÜNAZEƏ BİLMƏRRƏ QƏT OLUB, 
VİLAYƏTLƏR ARAM VƏ FƏRAQƏT 
OLMAĞIN BƏYAN EDİR 
 
Dövləteyn-əliyyətey və səltənəteyni-behannəteyni-İran və rus arasında 
vaqe olan sülh və müsalihə ki, 1808-ci il
1
 tarixi-məsihiyyədə vaqe 
olmuşdu. Lazım olan qanunlarla təsbitləşmiş  və layiq olan qaydalar ilə 
möhkəm və məbud var idi. O vaxta qədər ki, məsihiyyə tarixi 1826 oldu. 
Pəs haman ildə xalqın arasmda şayə  və müntəşe oldu ki, mübaşirini-
dövləti-İran sülh peymamm pozmağı və viran etməyi lazım bilib, dava və 
ədavət fikrinə düşüblər. Əmnai-dövləti-Rusiya bu gunə kəlamata mütləqa 
bavər və etibar etməyib, kizb və xilaf buyurdular. Belə ki, bu əsnada 
imperaturi-əzim tərəfindən rəsuli-mötəmid və  səfiri-mötəqid knyaz 
Menşikov  İran dövlətinə  rəsalət və  səfarətə  məmur olmuşdu. Gəlib 
Qarabağdan və Xudafərin körpüsündən keçib, İran dövlətinə elçiliyə 
getdi. Pəs bu əməl xalqı dəxi artıq fəriq və xatircəm elədi. Əlqissə, haman 
elçi Qoçandan übur edən vaxtda Qızılbaş sipahisi ilə mülaqat edib, dəxi 
məqdur olmayıb ki, əmnayi-dövlətə bu əhvalı izhar edib bu ətrafda olan 
hadisələrdən xəbərdar etsin. Ta ki, Qızılbaş  əsgərləri və naibüssəltənə 
gəlib Araz suyundan keçən vaxtda neçə nəfər qazaxlar çayda bədənlərini 
şüs-tüşu edərmişlər. Onları mtub, məqtul edib, oradan keçib, gəliblər 
 
 
_________ 
1
 
1808 tarixi səhvdir, 1813-cü il olmalıdır.
 
 221

---