TəRTİBÇİDƏN

general adinfanter Tormasovu mənsub qıldılar. Bu canibə  gəldi və sülh 
məsləhət bilib, dövləti-osmaniyyə ilə sülh və müsalihə elədilər. Amma 
İran dövləti ilə  həmişə dava-dalaş var idi. Pəs məsihiyyə tarixi 1811-ci 
ildə olan vaxtı, naibüssəltəneyi-İran Abbas Mirzə qoşun ilə Bazar çaymda 
ki, Zəngəzur mahalatının Sisyanında vaqedir, gəlib düşüb ordu eləmişdi. 
General Xanveysov dəxi onun müqabilində var idi. O vaxtda Hacı 
Məhəmməd xan Mustofı ki, bir qoçaq və kardan və  fəribəndə xan idi, 
Qaradağ vilayətində hakim idi. Xəlvət kağızlar yazıb, yollayıb Dizaq 
mahalında olan cəbrayıllı  bəylərini təhrik edib və naibüssəltənə 
tərəfindən onlara ümid-nəvidlər verib ki, köçüb Qaradağa gedələr. Onlara 
kəndlər və mahallar və  ənamlar verilib, xoşgüzəran olalar. Çünki 
Mehdiqulu xan ilə  Cəfərqulu ağanın aralarında necə ki, fövqdə  mərğul 
oldu, həmişə küdurət və daimi sitizə var idi. Cəbrayıllı bəyləri və sairlər 
üçün ki, Cəfərqulu ağanın mənsub və tabeliyində idilər, xoşgüzaranlıq 
məqsədəuyğun ola bilməzdi. Pəs, cəbrayılh bəyləri ki, Mahmud ağa, 
Lütfəli minbaşı, Yaqub ağa və Hüseyn bəy və qeyrə onun yazmağına və 
sözünə etimad edib, Qaradağa köçmək fikrinə düşdülər. Bu əhvalı 
Cəfərqulu ağa bilib, o vaxtlarda ki, Mehdiqulu xan və Cəfərqulu ağa bir 
parayi-sayir bəylər Zəngəzur mahalında general Xanveysovun yanında 
idilər, oradan generaldan mürəxxəs olub, şöylə  fəsadı sakit etmək üçün 
Qarabağın bu tərəfinə  gəldilər. Bu heynlərdə naibüssəltənə Bazar-
çayından köçüb, Təbrizə getdi. General Xanveysov dəxi qayıdıb, geri 
gəldi. Mehdiqulu xan dəxi gəlib, qışlagi-Qırçıda batalyon ilə sakin 
olurdu. Cəbrayıllı  bəyləri və xalqı  dəxi tamam orada idilər. Hacı 
Məhəmməd xan məzbur dəxi qafil deyildi. Həmişə adamı  və kağızı 
Cəbrayıllı  bəylərinin yanına gəlib-gedirdi. Dürüst onları aldadıb və 
xatircəm edib, Qaradağa getməye raqib olmuşdular. Hərçənd Cəfərqulu 
ağa sayıq oldu ki, onlara mane olub, qoymaya, məqdur olmadı. Bu əsnada 
üç fərman, naibüssəltənədən bir bəyzadə ki, Mehdiqulu xanın nökəri idi, 
qaçıb Qızılbaş dövlətinə gedib, qulluq edirdi, gətirib öz əmisinin evində 
qoyub ki, bir əmizadəsi dəxi Cəfərqulu ağaya nökər idi. Ona verələr ki, 
fərmanları  Cəfərqulu ağaya yetirə. Bu xəbəri Mehdiqulu xana hali 
ediblər. Xan bilib, adam göndərib ki, o fərmanları götürün. Adamı tutub 
və fərmanları dəxi hüzuruma gətirə. Çün haman adam qayıdıb getmişdi. 
Əmisini və fərmanları 
 
 213

---

və  Cəfərqulu ağanın nökərini xanın hüzuruna gətirdilər. Pəs, xan da o 
adamları  və  fərmanları müşkteristki (atıcılar) batalyonunun böyüyü 
mayor Jenyaya verdi. O, dəxi adamları dustaqxanaya salıb, fərmanları da 
Şuşa qalasında olan podpolkovnik Jenkoviçə yolladı. O podpolkovnik 
dəxi bir kamil adam deyildi. Qızılbaşın hiylələrindən xəbərsiz idi. Lazım 
idi ki, həqiqət oluna, ayə  Cəfərqulu ağanın ittilai və getməyə meyli 
vardırmı, ya nə? Heç həqiqət etməmiş hökm yazdı ki, Cəfərqulu ağanı 
tutub, məhbus edə. Mayor Jenya da adam göndərib, Cəfərqulu ağaya 
demişdilər ki, mayor səni tutub, dustaq edəcəkdir. Demişdi ki, mənim nə 
xəlafım var ki, məni dustaq edələr. Qızılbaşın bu növ hiylələri çox 
olacaqdır. Ondan ötrü mən ki, getməyə mail deyiləm. Nədən ötrü məni 
tutacaqdır. Haman saat mayorun evinə  gəlmişdi. Haman ki, Cəfərqulu 
ağa daxil olacaq, qarovullar qapını tutub Cəfərqulu ağa həbsdə qalmışdı. 
Hərçi mayora dəlil və  dəlaillər demişdi, mayor baxmayıb, o günü Qırçı 
qışlağında batalyonun içində dustaq saxlamışdı
1
. Ondan sonra bir gecə bir 
rota soldat ilə bir kapitana tapşırıb, Tiflisə yola saldı. Cəfərqulu ağa çox 
dedi ki, qarovul lazım deyil. Mən evimi və  uşağımı  və istəyən 
nökərlərimi zamin verib, özüm Tiflisə gedirəm. Məni bu xalqın içində 
dustaq göndərmə. Ya möhlət ver, ərizə yazım Tiflisdən cavab gəlsin. 
Əməl elə,  əlac olmadı. Cəfərqulu ağa sübh açılanda Tərtər çayından 
keçən vaxtda belindəki xəncərin alt bıçağını  çıxarıb, atın cilovun kəsib, 
dalısındakı soldatı ki, Cəfərqulu ağa ilə bir ata süvar olmuşdu, dalısından 
salıb, atı çapıb soldatın içindən çıxıb getmişdi. Gedib, qışlağa mayor 
Jenyaya kağız yazmışdı ki, mən dustaq kimi getməyi, ar bildim. İnşallah 
özüm sərdar hüzuruna gedirəm. Naibüssəltənə dəxi şul vaxtda ki, Mişkin 
mahalında Talış  tərəfınə gedirmiş, naibüs-səltənə oradan Qarabağa 
gəlməyə  təəhhüd edib, Cəbrayıllı  bəylərinə adam göndərib, ümid və 
nəvidlər vermişdi. Cəfərqulu eşitmişdi ki, sərdar markiz Pauluççi 
Badkubədə olur və Şirvana gələcək. Pyotr Stepanoviç dəxi hüzurundadır. 
Pyotr Stepanoviçə  və  şirvanh Mustafa xana kağızlar yazıb ki, mənim 
haqqımda belə işlər tutarlar. Orada 
 
________________ 
1
 
Əlyazmanın 91b vərəqinin haşiyəsində eyni xətt və qələmlə yazılmış bir qeyd vardır. Qeyddə 
deyilir ki, Cəfərqulu ağa ilə birlikdə Lütfəli minbaşını  və daha 2 nəfəri dustaqxanaya saldılar. Bu 
əhvalat Cəbrayıllı bəyləri naibüssəltənə Abbas Mirzənin hüzuruna ərzidəşt etmişdilər
. 
 214

---

sərdara ərz edin ki, izin versin hüzuruna gəlim. Pəs Mustafa xan da belə 
şəxslərin Rusiya dövlətindən uzaq olmağını  və xain olmağını  həmişə 
istərdi. Cəfərqulu ağanın adamlarına yəs və naümidlik cavabı deyib, geri 
qaytarıb və demişdi ki, mən sənin gəlməyinə izin verə bilmənəm. Çünki 
sən soldatın içindən qaçıbsan. Müşküldür. Qərəz, Cəfərqulu ağanın 
adamları o naümidlik xəbərləri ilə qayıdıb, bu günə  yəs və xofnak 
xəbərləri gətirmişdilər. Cəfərqulu ağa ondan sonra qəti-ümid və  məyus 
olub,  İran tərəfınə getməyi azim oldu. Bu əsnada Abbas Mirzə 
naibüssəltənə qoşun və  sərbaz və topxana ilə Araz kənarına yetişib, 
Cəfərqulu ağaya adam göndərmişdi ki, mən onun xilasından ötrü bu qış 
günü səfər etmişəm. Arazdan keçib, güclü atlı ilə öz dayısı  Əmirxan 
sərdarı dəxi, Cəfərqulu ağanın yanına göndərib. Bir vaxtda Cəfərqulu ağa 
xəbərdar olub ki, Əmirxan atlı ilə daxili-qışlaq olub. Cəbrayılılar fövq-
fövq köçüb, Araz tərəfə getməyə başlayıblar. Abbas Mirzə bu növ ilə 
Qarabağa daxil olub, hərçənd ki, Mehdiqulu xan naibüssəltənə Qaradağda 
və Mişkində olanda günbəgün  əhvalatı qalada olan böyük Rifkoviçə  və 
mayor Jenyaya məlum edib, yazırdı ki, naibüssəltənə qoşun ilə  gəlir. 
Mütləqa mayor Jenya inanmazdı. Hətta,  şul gündə ki, qışlağın və 
batalyonun üstünə gəldi. Ona da inanmazdı, ta ki, ləşkəri-qızılbaş gəlib, 
Qırçıda qışlağı  və batalyonu əhatə elədi. Mehdiqulu xan öz hüzurunda 
olan bəylər ilə labüdən öz evlərini qoyub, batalyonun içinə qışlağa daxil 
oldular. Soldatlar ilə Qızılbaş qoşununa tüfəng atıb, dava edirdi. Tamam 
xanın atları  və qatırları  və hamı  bəylərin at qatırlarm və  məcmu 
yanlarında olan əcnas və  əşyaları küllən qarətə getdi. Savayı  səkkiz at 
əldə, batalyonun içində saxlamışdılar. Bir gün sübhdən axşama iki saat 
qalanadək dava olub, mayor Jenya ilə bir əlahiddə mayor və kapitan və 
neçə afiserlər qətlə yetişdilər. Batalyonun yarısı  qırılıb,  əksəri yaralı 
oldular. Bu əsnada Abbas Mirzə  tərəfindən bir çinovnik ki, Rus 
dövlətindən qaçıb Abbas Mirzənin hüzuruna getmişdi, qışlağm kənarma 
gəlib, afiserlər ilə sülh və itaət kəlamatı aralığa salıb, itaətə  təklif elədi. 
Çün mayor Jenya öləndən sonra bir kapitan ki, Cəfərqulu ağanı Tiflisə 
aparırdı ki, yolda Cəfərqulu qaçmışdı. O kapitanı o vaxtda dustaq 
etmişdilər. Afiserlər o halda gedib, onu dustaqxanadan çıxardıb, 
gətirdilər. Qalan afiserlər və soldatlar ona müti oldular. Qızılbaşın 
sərbazları az qalmışdı ki, qışlağın evlərinə 
 215

---