Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz baycan mədəniyyətini də İslamsız təsəvvür etmək qeyri-mümkün- dür. Əgər mədəniyyətimizdən bir anlığa İslamı və onun izlərini silsək, bu zaman Azərbaycan tarixini və mədəniyyətini inkar et- miş olarıq. On dörd əsrlik zaman ərzində milli dəyərlərimiz dini dəyərlərimizlə o qədər çuğlaşıb ki, onların sərhədlərini müəyyən- ləş dirmək nəinki çətindir, hətta, mümkünsüzdür. Yetmiş bir illik sovetlər dövründə bütün dinlər və ruhanilər təqib və təzyiqlərə məruz qalıb. Amma ədalət naminə etiraf edil- mə lidir ki, son 3 əsrdə, xüsusilə Sovetlər dönəmində daha çox əda lət sizliklə, haqsızlıqla və təzyiqlərlə üzləşən İslam olub. Bü- tün bunlara baxmayaraq, İslam mövcudluğunu qoruyub və azər- baycanlıların aparıcı dini olaraq qalıb. Bu, həm İslamın gücünü, həm də xalqımızın bu dinə bağlılığının səviyyəsini göstərir və şübhəsiz ki, zamanın təsdiqlədiyi bu fakt bizim üçün mükəmməl meyar və qiymətli dəyərdir. Azərbaycanda İslamla bağlı önəmli məqamlardan biri də odur ki, bu din Qafqazda ölkəmiz vasitəsilə yayılıb. Bunun məntiqi nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan Qafqaz regionunda yaşayan bü- tün müsəlmanlar üçün dini mərkəz rolunu oynayır və bu fakt istər elmi, istərsə də dini dairələr tərəfi ndən qəbul edilir. Azərbaycanın İslam dini ilə tanışlığı erkən İslam fütuhatları dövrünə təsadüf edir. Bu din bütün Hicaz bölgəsinin ərəbləri arasın- da yayıldıqdan sonra Ərəbistan yarımadası hüdudlarından kənara çıxmağa başlayıb. Çünki Həzrət Məhəmməd (s) peyğəmbərin vəfatından sonra (632-ci il) onun xəlifələri geniş ərazilər fəth edərək İslam dininin hər yerdə yayılması üçün münasib şəraitin yaradılmasını müqəddəs vəzifə kimi üzərilərinə götürüblər. Buna görə də, ilk olaraq Sasani və Bizans imperiyaları tabeliyində olan ərazilərə əsasən Ömərin xəlifəliyi dövründə (634-644) xilafət qo- şunları göndərilməyə başlanılıb. Azərbaycan o dönəmlərdə Sasani imperiyasının tərkibində olub. Ümumiyyətlə, Ərəb Xilafəti ordusunun fütuhatlara başladı- ğı ərəfədə Azərbaycanda siyasi vəziyyət olduqca mürəkkəb idi. 88 Gündüz İsmayılov Cənubi Qafqazı ələ keçirmək uğrunda iki böyük imperiya - Bizans və Sasani imperiyaları arasında miladı tarixin III əsrindən başla- nan müharibələr fasilələrlə VII əsrin 30-cu illərinin sonunadək davam etmişdi. Son mərhələdə Bizans imperiyası xəzər tayfala- rı ilə ittifaq bağlayaraq Sasani hökmdarı II Xosrov Pərvizi 628- ci ildə hakimiyyətdən salaraq edam etdirmişdi. Beləliklə, 603- cü ildə Sasanilər imperiyası tərəfi ndən başlanılan müharibə bi- zanslıların qələbəsi ilə başa çatmışdı. 629-cu ildə bağlanan sülh müqaviləsinin şərtinə görə, Ön Asiya əraziləri əsasən Bizans impe- riyasının hakimiyyəti altına keçmiş, İberiya müstəqil dövlətə çev- rilmişdi. Cənubi Qafqazın 90 faiz ərazisini təşkil edən Albaniya isə Sasanilərin hakimiyyəti altında qalsa da, hər il xəzərlərə müəyyən miqdarda xərac vermək məcburiyyətində idi. Azərbaycanın cənub əraziləri Sasanilərdən tam, şimal hissəsi isə yarımasılı vəziyyətə düşmüşdü. Belə bir şəraitdə 633-cü ilin əvvəllərində ilk raşidi xəlifəsi Əbu Bəkr (632-634) Ərəbistan yarımadası daxilində yürüşləri tam başa çatdırıb, sərkərdə Xalid ibn əl-Vəlidin və İyad ibn Ğənmin başçılığı altında qoşun dəstələrini Sasanilərin tabeliyində olan İraqa və Bizansın tərkibindəki Şama göndərdi. Xilafət qoşunu Yərmuq döyüşündə (634-636-cı illər) bizanslıları məğlub edərək, Suriyanı ələ keçirdi. Məhz bu qələbə ərəblərin Sasani imperiyası ərazilərinə yolunu açdı. Ərəbistan yarımadası hüdudları xaricində ilk zəfərlə nəticələnən bu yürüş bir çox xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların həyatında bir müddət sonra baş verəcək əsaslı dəyişikliklərin təməlini qoydu. Ərəblərin hücumlarını dəf etmək üçün İran hökmdarı III Yəzdigərt ona tabe olan ölkələrdən köməkçi qoşun dəstələri tələb etməyə başladı. Belə bir əmr alan Albaniya hökmdarı Varaz Qriqor da dörd oğlundan birini – Cavanşiri döyüşə göndərdi. Beləliklə, alban qoşunlarının baş sərkərdəsi Cavanşir öz qoşunu ilə birlikdə 634-cü ildən başlayaraq Sasani ordusu tərkibində ərəblərə qarşı vuruşdu, döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar göstərdi. 89 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz Bəzi ərəb müəllifl əri elə bu illərdə xilafət ordusunun Azərbay ca- nın cənub ərazilərinə daxil olub, onu fəth etdiklərini qeyd edirlər. IX əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri Azərbaycanın Hüzeyfə ibn əl-Yəmənin başçılığı ilə hicri tarixinin 18-ci (639-cu ildə) ilində işğal olunma- sı barədə məlumat verib. Digər mənbələr isə ərəblərin Xəzərsahili vilayətlərə, o cümlədən Azərbaycana hücumunun yalnız 642-ci ildə Nihavənd və Həmədanın fəthindən sonra mümkün olduğunu bildirirlər. Yəni, ancaq bu qələbələrdən sonra işğal olunan ərazilərdə möhkəmlənən ərəblər Şimala doğru istiqamət götürüblər. Xilafət qoşunları Azərbaycana daxil olan zaman çox güc- lü müqavimətlə rastlaşıblar. 643-cü ildə Ərdəbil şəhərindən bir qədər aralı Cərmidan dağı yaxınlığında bir neçə gün davam edən qanlı döyüş Azərbaycan qoşunlarının məğlubiyyəti ilə başa çatıb. Nəticədə, 644-cü ildə əhali adından ərəblərlə müqavilə imzalanıb. Müqavilənin şərtlərinə görə, yerli əhali ərəblərə tabe olmalı, can vergisi – cizyə verməli idi. Qadınlar və uşaqlar, həmçinin, yaşamaq üçün vəsaiti olmayan xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahidlər bu vergidən azad olunurdular. Ərəb əsgərlərini bir gecə- gündüz evdə saxlamaq da müqaviləyə daxil olan şərtlərdən idi. Bunun müqabilində Xilafət qoşunu Azərbaycanın bütün əhalisinin əmlakına, dini etiqadlarına toxunmamağı, adət və məişətlərinə qa- rışmamağı öhdəsinə götürmüşdü. Ölkəni tərk etmək istəyənlərə özlərinə sığınacaq tapana kimi imkan verilirdi. Cərmidan yaxınlığındakı qələbə ərəblərin Şimala – Albani- yaya, Cənubi Qafqaza olan yolunu açdı. Beləliklə, ilk ərəb fü- tuhatlarından sonra Azərbaycanın cənub hissəsi – Adurbadaqan müstəqilliyini tamamilə itirərək bilavasitə xəlifə canişinlərinin hakimiyyətinə tabe oldu, Şimal hissəsi – Albaniya isə siyasi müstəqilliyini saxlamağa cəhd göstərsə də, Xilafətin vassalı kimi vergi ödəmək şərtilə ondan asılı vəziyyətə salındı. Belə ki, Alban hökmdarı Cavanşir 667-ci ildə Xilafətin paytaxtı Dəməşqə səfər etdi və üç illik danışıqlardan sonra 670-ci ildə Xilafətin vassallı- ğına razılıq verdi. Lakin Albaniyada siyasi vəziyyət heç də sabit Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|