Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi

Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi
 
International Journal of Turkish World Scientific Researches
 
 
Bütün bunlar A. Raci'nin Azerbaycan şiir tarihindeki mersiye türünün en güçlü temsilcilerinden 
biri  olduğunu  kanıtlamaktadır.  Şairin  bu  alandaki  yeteneği,  Azerbaycan'ın  önde  gelen 
edebiyatçılarından  Firudin  Bey  Köçerli  tarafından  da  yüksek  seviyede  değerlendirilmiş, 
kendisinden Dehil'den sonra en büyük nevhacı olarak bahsetmiştir. Büyük aydına göre, "Raci'nin 
nevhalarında  bulunan  etki,  pek  çok  ravzahanın  mersiyelerinden  iyidir"  (Köçerli  Firudin, 
2005:374). 
 
20. yüzyılın başlarında Azerbaycan'ın tenkidî -realist şiirinin önde gelen temsilcileri olan Mirza 
Alekber Sabir, Ali Nazmi, Alikulu Gamküsar, Mirza Ali Möcüz ve diğer sanatçıların şiirlerinin tür 
ve  biçim  açısından  ele  alınması,  onların  bu  alanda  ciddi  uğraşılarının  olduğunu,  başvurdukları 
konuları  yüksek  sanatsal  bir  düzeyde  okuyucuya  sunma  yöntemlerini,  metnin  etki  ve  telkin 
gücünü  dikkate  aldıklarını  düşünmemizi  sağlamaktadır.  Diğer  bir  deyişle,  adı  geçen  şairlerin 
edebi mirasında konu ve problemin yanı sıra tür ve biçim özelliklerine önem verildiği açık bir 
şekilde görülmektedir. Söz konusu dönemin tenkidî- realizm eğilimli şiir sanatında gazel, tahmis, 
tazmin,  fahriye,  taziye,  muhammes,  nevha  vb.  türlerde  edebi  örneklerin  oluşturulması  dikkat 
çekicidir.  Elbette,  bu  şiir  türlerinin  her  birine  ayrı  ayrı  değinmek,  onları  ayrıntılı  bir  şekilde 
incelemek imkânsızdır ve araştırmamızın amaç ve hedefleri arasında da yer almamaktadır. Bu 
nedenle belirli noktalara değinmemizin yeterli olacağı düşüncesindeyim. 
 
20.  yüzyılın  başlarında  yazılan  "birçok  satirik  şiir,  biçim  olarak  klasik  lirizm  türlerine  uyumlu 
olmasına rağmen içerik olarak tamamen farklı bir yapıya sahiptir"(Heşimli Hüseyn,2017:39). 
 
Önemli  hususlardan  bir  de,  bazı  eserlerin  teşbih  sanatıyla  kaleme  alınmasıdır.  Genel  olarak 
geçtiğimiz yüzyılın başında şiirde teşbihin yaygınlaşması sosyal ortamın dayatmalarından ve bu 
bağlamda edebi kriterlerin değişmesinden kaynaklanmaktadır. Çünkü "her akım ve her yol yeni 
bir mecaz, özellikle de teşbih yığını getirmektedir"(Kabaklı Ahmet, 1967:142). 
20.  yüzyılın  başlarında,  Azerbaycan’ın  tenkidî  –  realist  şiirinde  tür  arayışı  ile  ilgili  yorum 
yaparken M.A. Sabir'in sanat faaliyeti özellikle dikkat çekmektedir. Onun kısa fakat özgün, eşsiz 
eserlerinin  yer  aldığı  şiir  sanatı,  tür  bakımından  da  çok  zengindir.  Hophopname'de  yer  alan 
eserlere göz atıldığında Mirza Alekber Sabir'in şiir faaliyetine geleneksel klasik üslupta yazmış 
olduğu  bir  gazelle  başladığı  söylenebilir.  Şairin  gazelleri  içerik  ve  sanatsallık  açısından  özgün 
olmakla  birlikte,  divan  edebiyatı  bağlamında  değerlendirildiğinde  bu  eserlerin,  onun  satirik 
şiirleri kadar dikkat çektiğini söylemek elbette mümkün değildir. Çünkü divan edebiyatı tarzında 
yazan  diğer  şairler  gibi  M.A.  Sabir'in  aynı  türden  eserlerinde  geleneksel  teşbihler,  karakterler, 
eskiden kullanılan söz sanatları, vezin ve kafiye düzeni öne çıkmaktadır. Fuzuli öğretisi ve S.A. 
Şirvani'nin  etkisi  şairin  gazellerinde  önemli  ölçüde  hissedilmektedir  Tabii  büyük  bir  yetenek 
sahibi  olduğundan  M.A.  Sabir’in  geleneksel  şiir  ve  divan  şiiri  tarzında  yazdığı  eserleri  de 
özgünlükleri,  eşsiz  olmalarıyla  dönemin  diğer  kalem  sahiplerinin  sanat  anlayışından  büyük 
ölçüde farklılıklar göstermektedir.    
 
M.A. Sabir'in eserlerini tür olarak incelerken onun çeşitli özelliğe sahip  tahmislerine de dikkat 
çekmek  gerekir.  “  Doğu’nun  aynı  zamanda  Azerbaycan  şiirinin  sıkça  kullanılan  biçimi  olan 
tahmislere  başvurması,  şairin  geleneğe  bağlılığının  yanı  sıra  faaliyetinin  yenilikçi  özelliğini  de 
göstermektedir.  Şairin  Abdullah  Cevdet'in  Eşarını  Tahmis  şiiri,  hem  sanat  hem  de  özgünlüğün 
ritmi ve uyumu ile dikkat çekmektedir:  
 
Acep, keşf-i nikab etmez mi yarim ru’yi ziybâden, 
Ziyalendirmez afâki fürûğ -i âlemaraden? 
Ne vakit ol subh-i safım ayrılır pes leyli yeldaden? 

---

 
 
106 
Cilt /Volume 2, Sayı/Issue: 1, Haziran/June 2021 Ankara
 
“Yolunda bin hakikat verdiğim bir şanlı rüyaden 
Kalan pişan- i ömrümde bir nâbud kevkâbdir” (Sabir Mirze Alekber, 2004:55)
 
. 
 
Verilen örnekten de anlaşılacağı üzere şiirin ilk üç dizesi orijinal, son beyti ise tahmis edilmiştir. 
Kuşkusuz, M.A. Sabir'in divan edebiyatında yaygın olan tahmis türüne başvurması, şairin fikirsel 
ve estetik görüşlerini yaymak için daha uygun bir biçim arayışıyla ilgilidir.  
 
Mirza Alekber Sabir'in şiirlerinde kullandığı türlerden biri de tazmindir. Şairin Îd-i Mevlud-i Nebi 
şiiri  bu  türün  mükemmel  örneklerinden  biridir.  Bilindiği  gibi,  “Tazmin,  klasik  Azerbaycan 
şiirinde  daha  önce  yaşamış  ve  yazmış  bir  şairin,  özellikle  nam  sahibi  seleflerin  bir  dizesinin 
yahut  beytinin  mevcut  şekliyle  başka  bir  şairin  eserinde  kullanılması,  onun  şiirinde  de  aynı 
başarıyla  yer  alması,  düzenlenmesidir”  (Еlçin,  Quliyev  Vilayet,  2016:290).  Bir  edebi  tür  olarak 
tazminin özelliği, herhangi bir şairden alınan beyit veya mısraının biçim ve içerik olarak yazılan 
şiirin ölçülerine uymasıdır. M.A. Sabir'in yukarıda bahsedilen şiiri şu beyitle başlar: 
 
Hamdulillah ki,  bize şamil olup lutf-i Hüdâ, 
Bu mübarek günü derk etmeye ömür etti vefa (Sabir Mirze Alekber, 2004:59) 
 
Eğer Celil Memmedguluzade'nin editörlüğünü yaptığı Molla Nasreddin Dergisi yayımlanmasaydı, 
belki de M.A. Sabir'in satirik yeteneği ortaya çıkmayacak ve faaliyetini divan edebiyatı tarzında 
sürdürecekti.  Özellikle  bu  derginin  yayımlanmasından  sonra  M.A.  Sabir'in  edebi  faaliyetinde 
önemli  bir  dönüşüm  yaşanmış  ve  şair  kısa  sürede  milli  edebiyat  tarihine  damgasını  basacak 
dâhiyane eserler ortaya çıkarmıştır. Birçok araştırmada M.A. Sabir'in sanat hayatına bu açıdan 
yaklaşıldığı için yazılan yorumların tekrar edilmesine gerek olmadığını belirtmekte fayda var. 
 
Prof.  Dr.  Ali  Yavuz  Akpınar'a  göre  M.A.  Sabir,  "milletinin  acılarını  yüreğinin  derinliklerinde 
hissetmiş ve bu dertlerin kalbindeki acısını "ağlayarak güldüren, güldürerek ağlatan" şiirleriyle 
dışa  vurmuştur.  Dili,  üslubu,  şiir  anlayışı  ‘güle,  bülbüle  dair  yalan  söyleyen’  gazel,  kaside 
şairlerinin  ortamdan  çekilmesini...  sağlamıştır.  Realist  –  modern  Azerbaycan  şiirinin  ortaya 
çıkışı, doğrudan Sabir'in edebi faaliyetiyle ilgilidir” (Akpınar Yavuz,1994:71-71). Araştırmacının 
isabetli  gözlemlerine  dayalı  kanaatini  paylaşmamak  imkânsız.  Zira  Azerbaycan  edebiyatı 
tarihinde  milli  şiirin  içerik  açısından  yenilenmesinde  hiçbir  sanatçı  M.A.  Sabir  kadar  etkin 
olmamıştır.  M.A.  Sabir'in  sanat  faaliyetinin  yenilikçi  özelliklerini  inceleyen  eleştirmen  Mehdi 
Hüseyin,  Sabir  -  Yenilikçi  makalesinde  şöyle  yazmaktadır:  "Sabir,  hiçbir  zaman  biçim  uğruna 
yazan bir şair olmamıştır. O, şiire her şeyden önce yeni bir konu ve yeni içerik getirmiştir. ... Bu 
nedenle Sabir, gerçek bir yenilikçi gibi parlamıştır ”(Hüseyin Mehdi,2005:312). 
 
Ali  Nazmi'nin  Gazele  Benzetme  şiiri,  geleneksel  gazel  türünün  satirik  sunumunun  eşlik  ettiği 
sanat  örneklerinden  biri  olarak  nitelendirilebilir.  Şairin  bu  türü  tercih  etmesinin,  sadece  söz 
konusu şiiriyle kısıtlı olmadığını belirtmeden geçmeyelim:  
 
Gülende başkaları ağlıyor Müslümanlık, 
O yanda hande, bu yan hay-hay ilen doludur (Nazim Eli, 1979: 108). 
 
Kuşkusuz, 20. yüzyıl başlarında Azerbaycan satirik şiirindeki bu biçim yeni değildi. M.A. Sabir'in 
bu tarz eserlerinden yukarıda detaylı bir şekilde bahsedilmiştir. Bununla birlikte kendine özgü 
üslup  ve  yazı  tarzına  sahip  olması  Ali  Nazmi'nin  klasik  divan  edebiyatı  türüne  yeni  renkler 
kattığını göstermektedir. 
 

---

 
 
107