Vərəmin aşkarlanması, diaqnostikası, müalicəsi və profilaktikasına müasir yanaşmalar

108 
 
Ağciyərlərdəki sirrotik dəyişikliklər pnevmosklerozdan fərqli olaraq ağciyərlərin bir payını 
və daha böyük hissəsini tuta bilərlər. Sirrotik dəyişikliklərə məruz qalmış ağciyər sahəsi həcmcə 
kiçilir, üzərindəki plevra isə qalınlaşır. Bronxlarda əmələ gəlmiş deformasiyalar, endobronxitlər 
və  bronxoektaziyalar  ağciyərlərin  zədələnmiş  sahələrində  kiçik  damarların  hissəvi 
obliterasiyasına, bəzən də genişlənməsinə gətirib çıxarır. Bunlar ağciyərlərin sirrotik vərəmində 
tez-tez qanaxmalarla nəticələnir. Damarların anevrizmatik genişləndiyi hissələr tez-tez zədələnir, 
onların  tamlığı  pozulur  və  bu  da  qanaxmalara  gətirib  çıxarır.  Belə  hallarda  baş  verən 
qanhayxırmalar tez-tez baş versə də itirilən qanın miqdarı о qədər də çox olmur. Adətən, ağciyər 
toxumasının sirrozu ətrafında bulyoz emfizema inkişaf edir. Traxeya, ürək və bütövlükdə divar 
aralığı  orqanları  sirrotik  dəyişiklik  olan  tərəfə  sarı  yerini  dəyişir.  Əgər  sirroz  ağciyərin  yuxarı 
payında inkişaf etmişsə, divar aralığı orqanları yuxarıya sarı yerini dəyişir. Sirrotik dəyişikliklərə 
uğramış  ağciyər  toxumasında  spesifik  dəyişikliklər  bəzən  az  və  bəzən  də  heç  olmaya  da  bilər. 
Bununla belə, bu nahiyələrdə sirroz daxilində sönmüş vərəm ocaqlarının olması mümkündür ki, 
bu  da  vərəm  xəstəliyinin  residivi  üçün  əsas  ola  bilər.Ağciyərlərin  sirrotik  vərəminin 
patogenezinə  dair  müxtəlif  fikirlər  mövcuddur.  Məlumdur  ki,  fibroz  sklerotik  dəyişikliklərin 
intensiv  inkişafı  nəticəsində  ağciyərlərdə  sirrotik  vərəm  yaranır.  Bunun  yaranması  üçün  bəzən 
uzun vaxt, bir necə il lazim gəlir. Bəzən isə onun qısa müddətə də yarana bilməsi söylənilir. Belə 
fikir  söylənilir  ki,  sirrozun  yaranmasında  vərəm  mikobakteriyalarının  bioloji  xüsusiyyətlərinin 
rolu  var.  Belə  ki,  insanın  zəif  virulentli,  az  patogenli  vərəm  mikobakteriyaları  ilə,  xüsusilə, 
mikrob  dənəcikləri  ilə  yoluxması  nəticəsində  qabarcıqlarda  epitelioid  hüceyrələrinin  intensiv 
şəkildə,  fibroblast  və  fibrositlərlə  əvəz  olunması  və  toxumalarda  kollagenin  toplanması  sirroza 
gətirib çıxarır. Bir sıra müəlliflərin fikrincə isə insanların atipik vərəm mikobakteriyaları ilə yo-
luxması nəticəsində bu deyilənlərin əmələ gəlməsi mümkündür. Bəzi müəlliflər orqanizmin yaş 
xüsusiyyətlərinin  sirrotik  vərəmin  yaranmasında  rolunu  söyləyirlər.  Məlumdur  ki,  insanın  yaşı 
artdıqca elastiki lifiər ağciyər toxumasında tədricən rezorbsiyaya uğrayır və birləşdirici toxuma 
ilə əvəz olunur, bununla da emfizema əmələ gəlir. Ancaq bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, 
bu deyilənlər çox yaşlı vaxtda baş verdiyi halda ağciyərlərin sirrotik vərəmi orta, gənc hətta uşaq 
yaşlarında da inkişaf edə bilir. 
Hələ Ranke 1916-cı ildə göstərmişdir ki, birincili vərəm ocaqları zonasında - ağciyərlərdə və 
periferik limfa düyünlərində, xüsusilə də ağciyər kökü nahiyəsində skleroz inkişaf edir. Müəllif 
bunu ilk dəfə vərəm infeksiyası ilə rastlaşan orqanizmin sensibilizasiyası kimi qiymətləndirir və 
vərəmin  ilk  mərhələsində  allergiyanı  skleroz  törədən  allergiya  adlandırır.  Sirrozun  inkişafı 
birincili  vərəmdə  bu  və  ya  digər  döş  qəfəsi  limfa  düyünlərinin  zədələnməsi,  spesifik  prosesin 
bunlardan yaxında yerləşən bronxların divarına keçməsi və burada infiltratların, xoraların və irin 
axarlarının  yaranması  ilə  bağlıdır.  Belə  hallar  bronxoadenitlərin  kəskinləşməsi  zamanı  tək 
uşaqlarda və yeniyetmələrdə deyil, böyüklərdə və çoxyaşlı insanlarda da baş verir, buna “qocalıq 
vərəmi”  də  deyirlər.  Belə  hallarda  limfa  düyünləri  yumşalır  və  tərkibindəki  durulaşmış  kazeoz 
bronx  divarlarından  keçərək  onun  mənfəzini  tutur  və  bəzən  bronxiolit  əmələ  gətirir.  Bronxun 
perforasiyaya  uğramış  yerində  çapıqlar  yaranır,  az  və  çox  dərəcədə  bronx  boşluğu  stenozlaşır, 
seqmentlərin və yaxud da payların, bəzən də bütöv ağciyərin ventilyasiyası pozularaq obturasion 
atelektazın yaranmasına gətirib çıxarır. 
Biz  “orta  pay  sindromu”nun  xüsusiyyətlərini  araşdırarkən  bronxların  böyümüş  limfa 
düyünləri  ilə  kənardan  sıxılması  nəticəsində  kompression  apnevmatoz  yaranması  və  yaxud  da 
sinir  reflektor  spazm  nəticəsində  onların  vegetativ  sinir  düyünlərinin  və  kötüklərinin  divar 
aralığında  zədələnməsi  nəticəsində  atelektazların  yaranmasını  müşahidə  etdik.  Aydın  oldu  ki, 

---

109 
 
belə  atelektazlar  təkcə  4,5-ci  seqmentlərdə  deyil,  3,  6-ci  seqmentlərdə  də  müşahidə  oluna  bilir. 
Bronx  boşluqlarının  mənfəzinin  qısa  və  uzun  müddət  sıxılmasından  asılı  olaraq  atelektazlar, 
sonra isə pnevmoskleroz və sirrotik dəyişikliklər yaranırlar. 
İkincili  vərəm  ocaqlarının  və  infiltrativ  dəyişikliklərin  birləşdirici  toxumanın  inkişafı  ilə 
böyüməsi  və  karnifikasiyaya  uğraması  nəticəsində  sirrotik  vərəm  yaranır.  Səpələnmiş  vərəmdə 
sirrotik  vərəmin  yaranmasının  patogenetik  mexanizminin  əsasında  ocaqların  sorulması 
nəticəsində  interstisial  toxumada  ağciyərlərin  yayılmış  və  əksər  hallarda  ikitərəfli  (əvvəlcə 
torşəkilli,  sonra  isə  qabarıq)  trabekulyar  diffuz  pnevmosklerozun  yaranması  durur.  Bu  proses 
bəzən  bulyoz  tipli,  ancaq  ən  çox  diffuz  xarakterli  emfizema  ilə  müşahidə  olunur.  Həmin 
patogenetik  mexanizmlə  ağciyərlərin  ocaqlı  vərəmi  zamanı  məhdud  ağciyər  ventilyasiyasının 
pozulması və kiçik bronxların zədələnməsi nəticəsində məhdud sirroz yaranır. Sklerozdan başqa 
belə nahiyələrdə salxımvari bulyoz dəyişikliklər əmələ gəlir ki, bunların da divarları zədələnərsə, 
spontan  pnevmotoraksla  ağırlaşır.  Belə  pnevmotorakslar  tez-tez  residiv  versə  də,  adətən 
pnevmoplevrit  və  empiyema  ilə  ağırlaşmırlar.  Sirroz  uzunmüddətli  davam  edən  ağciyərlərin 
fibroz-kavernoz  vərəminin  də  son  mərhələsidir,  çünki  ağciyər  vərəminin  bu  kliniki  formasında 
birləşdirici  toxumanın  inkişafı  tendensiyası  daha  yüksəkdir.  Sirroz  xroniki,  xüsusilə  irinli 
spesifik  plevritin  də  nəticəsi  ola  bilər.  Belə  hallarda  visseral  plevrada  olan  kazeoz  ocaqlardan 
proses ağciyər interstisial toxumasına keçir və orada yaranan vərəm ocaqları tədricən fibrozlaşır. 
Ağciyər  toxumalarında  sirrozun  yaranmasına  uzunmüddətli,  xüsusilə  yüksək  dozada, 
streptomisinin istifadə olunması da gətirib çıxarır. Məlumdur ki, bu preparatın istifadə olunması 
fibroblastik  proseslərin  sürətlənməsi  ilə  nəticələnir  ki,  bu  da  müəyyən  dərəcədə 
pnevmosklerozun inkişafına səbəb olur. 
V.İ.Puzik  (1973)  ağciyərin  “dağılmış”  proseslərini  sirrotik  vərəmə  aid  etsə  də,  bu  fikirlə 
razılaşmaq  çətindir,  çünki  həqiqi  sirrotik  prosesdə  ağciyərlərdə  kaverna  aşkar  olunmur,  əgər 
olursa  belə,  kavernalar  yarıqvari  və  yaxud  deformasiyaya  uğramış,  artıq  kaverna  formasını 
itirmişdir. Bu müəllifin dediyini isə ağciyərlərin fibroz-kavernoz və yaxud da sirrotik kavernoz 
vərəminə  aid  etsək  daha  düzgün  olar.  Çünki  sirrotik  vərəmdə,  xüsusilə  onların  uzun  müddətli 
stabil dövründə, vərəm mikobakteriyaları aşkar olunmadığı halda, kavernaya bənzər yarıqlar və 
yaxud da deformasiyaya uğramış destruksiyaya bənzər dəyişiklikləri olan sirrotik vərəm zamanı, 
əksər  hallarda,  vərəm  mikobakteriyalarını  aşkar  etmək  olur.  Adətən  belə  proseslər  kəskinləşir, 
şiddətlənir, bronxogen metastazlar, yəni kavernalar və s. törətmək imkanına malik olurlar. 
Sirrotik  vərəmin  kliniki  əlamətləri  prosesin  patomorfoloji  xüsusiyyətlərindən  asılıdır  və 
tənəffüs çatışmazlığına, xroniki qeyri-spesifik iltihabi prosesə, vərəm prosesinin aktivliyinə xas 
olan  şikayətlərlə  özünü  göstərir.  Xəstələr  daha  çox  təngnəfəslikdən,  öskürək  və  bəlğəmdən 
şikayət  edirlər.  Bu  şikayətlər  prosesin  lokalizasiyasından  və  yayılma  dərəcəsindən  asılıdır. 
Yuxarı  payın  və  yaxud  onun  seqmentlərinin  sirrotik  prosesə  cəlb  olunması  zamanı  öskürək  və 
bəlğəm adətən olmur, çünki yuxarı pay seqmentlərinin drenaj bronxları yaxşı fəaliyyət göstərir. 
Aşağı pay sirrozlarında adəti üzrə irinli iltihabi proses də müşahidə olunduğuna görə xəstələrdə 
xüsusilə səhərlər, öskürək və irinli, qanqarışıqlı bəlğəm, bir sıra hallarda isə ağciyər qanaxması 
müşahidə  olunur.  Buna  səbəb  kiçik  qan  dövranındakı  hipertenziyadır.  Qeyri-spesifik  iltihabın 
kəskinləşdiyi  zamanı  bədən  hərarəti  qalxır,  ümumi  halsızlıq  və  intoksikasiyanın  digər 
simptomları  üzə  çıxır.  Vərəm  prosesinin  kəskinləşdiyi  zaman  vərəm  intoksikasiyasını  qeyri-
spesifik prosesdən fərqləndirmək mümkün olur. Öskürək artır, selikli irinli bəlğəm xaric olunur, 
vərəm  prosesi  aktivləşərkən  bədən  hərarəti  subfebril  olur  və  yaxud  normada  qalır.  Bəlğəmdə 
bəzən  vərəm  çöpləri  aşkar  olunur.  Xəstələr  öskürək,  təngnəfəslik,  qanhayxırmadan 

---