World Bank Document

84 
 
Azərbaycanda  bir  çox  hallarda  regional  bazarlarda  kiçik  sayda  topdan  satıcılarla  yerli 
―inhisarçılar‖  arasında  fərqlilik  müĢahidə  olunur.  Bildirilir  ki,  istehsalçı  qiymətləri  yığım 
xərclərini  əhatə  edir,  lakin  təsərrüfat  xərcləri,  avadanlıqlara  texniki  xidmət  xərcləri  və  ya 
investisiya xərcləri bu göstəriciyə daxil deyil.
52
 Əksər aqro-qida məhsulları üçün həm daxili həm 
də xarici qiymətlərə transmissiya asan olmamıĢdır.  
2.14.
 
“Ġnhisarçılıq”  və  ya  oliqopolistik  davranıĢ  korrupsiya  və  ya  fermerlərin  bazarda 
zəifliyi ilə izah oluna bilər. Azərbaycanda insanların cavabı bu cür olur ki, siyasi əlaqələri olan 
topdan satıcılar rayon yerlərində bazarları ələ keçirir və bir çox hallarda fermerlərin məhsullarını 
alacaq  birdən  çox  alıcı  olmur.  Azərbaycanda  fermerləri  birləĢdirən  təĢkilatların  (məhsulların 
bazara  çıxarılması  və  ya  soyuducu  maĢın  və  avadanlıqların  alıĢının  birgə  maliyyələĢdirilməsi) 
çatıĢmamasının  səbəbi  sual  olaraq  qalır.  Azərbaycanda  fermer  təĢkilatlarının  çatıĢmazlığı 
fermerləri  siyasi  əlaqəsi  olub  olmadığından  asılı  olmayaraq  topdan  satıcılar  qarĢısında  aciz 
vəziyyətə  qoyur.  Məhdud  marketinq  institutları,  texniki  potensialın  aĢağı  olması  və  maliyyə 
xidmətlərinin zəifliyi aqro-qida dəyər zəncirinin ―çatmayan orta həlqəsidir‖.   
 
Diaqram 2.3: Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə 
istehsalçı qiyməyləri  
 
Diaqram 2.4:
 
Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə 
pərakəndə qiymətlər
 
 
 
 
Mənbə: Statistika Komitəsi və Bank əməkdaĢlarının 
hesablamaları. 
 
Mənbə: 
Statistika 
Komitəsi 
və 
Bank 
əməkdaĢlarının 
hesablamaları. 
 
2.15.  Azərbaycan  qeyd  olunan  bütün  problemlərin  həlli  üçün  bu  yaxınlarda  Kənd 
Təsərrüfatı  üzrə  Dövlət  Proqramını  baĢlamıĢdır.  Lakin,  bu  proqramın  müvəffəqiyəti 
Hökumətin  nəyi  prioritet  seçməyindən  asılıdır.
53
 Proqram  son  zamanlar  Hökumət  tərəfindən 
görülmüĢ tədbirləri davam edir və dərinləĢdirir. Belə ki, tədbirlər aĢağıdakılarını nəzərdə tutur: 
kənd  təsərrüfatı  sektoruna  subsidiyaların  verilməsi  (gübrə  və  yanacağın  dəyərinin  50  faizinin 
ödənilməsi, taxıl əkininin stimullaĢdırılması üçün hər hektara müəyyən pul vəsaitinin ayrılması), 
kənd  təsərrüfatına  dövlət  kreditlərinin  verilməsi,  büdcə  vəsaitləri  hesabına  kommersiya  Ģərtləri 
ilə kreditlərin verilməsi, kənd təsərrüfatı sektorunun vergidən azad olunması (mənfəət vergisi və 
ƏDV)  və  nəhayət  2004-cü  ildə  kənd  təsərrüfatı  texnikasının  alınmasına  dəstək  məqsədilə 
Aqrolizingin  təsis  olunması.    Proqram  həmçinin  təsərrüfatdaxili  irriqasiya  Ģəbəkələrinin 
bərpasını, qida emalı və anbarlaĢdırma ilə məĢğul olan Ģirkətlərin geniĢləndirilməsini, idxal yolu 
ilə  iribuynuzlu  heyvandarlığın  inkiĢafını,  özəl  sektorun  ət  və  süd  emalındakı  fəaliyyətinin 
dəstəklənməsini,  Aqrolizinq  filialları  və  Sahibkalığa  Kömək  Milli  Fondu  (SKMF)  vasitəsilə 
kredit imkanlarının geniĢləndirilməsini və universal aqrar bankının yaradılmasını nəzərdə tutur. 
                                                 
52
 Dünya Bankı (2006a; Svinnen, Yohan, Lisbet Vranken və Viktoriya Stenli, ―Torpaq Ġcarəsi Bazarlarında Mövcud 
Problemlər—Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Mövcud Dəlillərə BaxıĢ‖,  Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə BaĢ 
Ġqtisadçının Regional ĠĢçi Sənədi Silsilələri, Cild 1, №4 (VaĢinqton – Mart 2006)
 
53
 ―2008-2015-ci illərdə əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair dövlət proqramı‖. 
Orta hesabla ət və gündəlik ərzaq 
 
`
 
50
 
100
 
150
 
200
 
250
 
01
 
02
 
03
 
04
 
05
 
06
 
Meyvə- tərəvəz 
 
Orta hesabla meyvə-tərəvəz 
Süd məhsulları 
 
Yumurta 
Qoyun və keçi 
 
50
 
100
 
150
 
200
 
250
 
01
 
02
 
03
 
04
 
05
 
06
 
Meyvə- tərəvəz 
Orta hesabla meyvə-tərəvəz 
Süd məhsulları 
 
Yumurta 
Qoyun və keçi 
 
Orta hesabla ət və gündəlik ərzaq 

---

85 
 
Eyni  zamanda  proqramda  kənd  təsərrüfatı  üzrə  tədqiqat  mərkəzinin  təsis  olunması  və  Dövlət 
Taxıl Fondunun yaradılması və idarə olunması nəzərdə tutulub. Kənd təsərrüfatında qeyd olunan 
xidmətlərin  həyata  keçirilməsi  üçün  Azərbaycan  bu  sektorun  dövlət  tərəfindən  ifrat  dərəcədə 
idarə olunmasının azaldılmasını və onun dayanıqlı Ģəkildə inkiĢaf etdiyini təmin etməlidir.
54
 Bu 
xüsusilə  ərzaq  təhlükəsizliyinə  aiddir,  çünki  proqramın  məqsədi  bazarın  son  illərdə  buğda  və 
Ģəkər  çuğundurunun  yetiĢdirilməsinə  olan  meylliyini  döndərməklə,  kartof,  tərəvəz,  Ģəkər 
çuğunduru  və  digər  məhsullardan  (buğda  daxil  olmaqla)  idxal  asılılığını  əhəmiyyətli  dərəcədə 
azaltmaqdır. Gələcəkdə Azərbaycan iri fermer təsərrüfatlarının yaradılmasını prioritet tutmalıdır 
ki (torpağların icarəyə verilməsi, assosiasiyaların yaradılması, torpaq satıĢına imkan yaradılması 
vasitəsilə),  bunula  topdansatıcıların  bazar  gücünü  tarazlaĢdıra  bilsin.  Spesifik  məhsul  və  ya 
coğrafi  ərazilərlə  bağlı  tənzimləyici  məsələlərə  xüsusi  nəzər  yetirməklə  lisenziyalaĢdırma, 
biznesin qeydiyyatı və mülkiyyət hüquqları ilə bağlı aparılan təkmilləĢmə iĢləri davam etməlidir. 
Hökumət  ölkə  daxilində  fermer  təsərrüfatlarının  məhsullarının  rəqabətlilik  baxımından 
monitorinqini  keçirməlidir.  Eyni  zamanda,  ―çatıĢmayan  orta  həlqənin‖  inkiĢafını  da  monitorinq 
etmək  zəruridir  (marketinq,  anbarlaĢdırma  və  texniki  yardım  üzrə  xidmətlər).  Bunlar  inkiĢaf 
etdikcə  istehsalın  qiymətləri  artacaq.  Ġkincisi,  2009-2010-cu  ildə  fəaliyyət  göstərməsi  nəzərdə 
tutulan universal aqrar bankının yenidən yaradılması təklifinə gəldikdə, Azərbaycan Niderlandın 
təcrübəsini nəzərdən keçirə bilər (aqrar bankı kommersiya Ģərtləri ilə fəaliyyət görsədir).
55
 Aqrar 
bankın  əməliyyatlarına  qeyri-kommersiya  yanaĢmasının  tətbiqi  Azərbaycanın  maliyyə 
sektorunda  əldə  olunmuĢ  nailiyyətlərini  geri  ata  bilər  və  Hökumət  üçün  irimiqyaslı  Ģərti 
öhdəliklər yaradaraq Neft Fondunun vəsaitlərinə dolayı tələblərin formalaĢması ilə nəticələnər.  
Sənaye istehsalının həcmi: qida emalı və nəqliyyat avadanlığının güclü inkişafı  
2.16.
 
Azərbaycanın  sənaye  istehsalında  əsas  yeri  neft  sektoru  tutur.  Yuxarıda  qeyd 
olunduğu  kimi,  2007-ci  ildə  neft  hasilatı  2004-cü  ilin  76  faizilə  (neft  qiymətlərinin  və 
istehsalının  artdığından  öncə)  müqayisədə  sənaye  fəaliyyətinin  95  faizini  təşkil  etmişdir.
56
 
Bununla belə, əhalinin məşğulluğunun cəmi 1 faizi neft sektorunun payına düşür.
57
 Neft hasilatı 
çıxılmaq  Ģərtilə  2007-ci  ildə  sənaye  sektorunda  yaranan  əlavə  dəyərin  86  faizi  istehsal 
sektorunun payına (neftayırma, xüsusilə neft emalı, maĢın və nəqliyyat avadanlığı), təxminən 14 
faizi  isə  komunal xidmətlərin  payına  düĢmüĢdür.  2007-ci  ildə  qeyri-neft  hasilatı  sektorları  üzrə 
məĢğulluğun  payı  6  faiz olmuĢdur ki,  bu da 2001-ci  ilin  göstəricisindən  o qədər də  fərqlənmir. 
Ġstehsal yalnız iĢ yerlərinin açılması üçün yox, həmçinin ticarətdəki rolu üçün də əhəmiyyətlidir. 
Belə  ki,  plastik  və  kimya  məhsullarının  istehsalı  Rusiya  və  Türkiyyə  istiqamətində  vacib  ixrac 
kateqoriyalarıdır.  Bu  ölkələr  AB  çıxılmaq  Ģərtilə  (Avropa  Birliyi  əsasən  neft  idxal  edir) 
Azərbaycanın ən vacib ixrac tərəfdaĢlarıdır.  
2.17.  Neft  hasilatı  əsasən  Hasilatın  Pay  Bölgüsü  (HPB)  ilə  idarə  olunur  və  tənzimlənir. 
2006-cı  ildə  Baki-Tiflis-Ceyhan  (BTC)  boru  kəmərinin  tikintisi  baĢa  çatdıqdan  sonra 
Azərbaycanda  neft  istehsalı  əhəmiyyətli  dərəcədə  artmıĢdır:  2001-2005-ci  illər  ərzində  illik 
təxminən  15  milyondan  2007-ci  ildə  46  milyona  qədər.  Yeni  neft  və  qazın  hasilatı  və  nəqli 
                                                 
54
 Proqramın 5-ci bölməsinin Fəaliyyət planı.   
55
 Qeyd etmək lazımdır ki, Niderlandda fəaliyyət göstərən Rabobank və Fransada fəaliyyət göstərən Crédit Agricole-
un yaradılması korporativ kredit təĢkilatları və cəmiyyətləri ilə uzunmüddətli təcrübəyə əsaslanmıĢdır. Belə ki, yerli 
çərçivə və müĢtəri bazası özü-özlüyündən yaranmıĢdır ki, bunun əsasında milli strukturlar formalaĢmıĢdır. Hazırkı 
dövr üçün bunu Azərbaycana Ģamil etmək mümkün deyil.     
56
 Azərbaycanın  milli  hesablarına  əsasən  sənayeyə  mədən  (neft  və  qaz  hasilatı  daxil  olmaqla),  istehsal  (neft  və 
kimya  məhsullarının istehsalı daxil olmaqla) və  kommunal xidmətlər (elektrik, qaz və su) daxildir. Tikinti  sektoru 
bura daxil edilmir. Bu hesabatda eyni metodologiyadan istifadə olunur.  
57
 Bu yalnız neft və qazın hasil olunmasını özündə cəmləyir. 

---