147
ola bilər, lakin bunun üçün Xəzər dənizində qeyri-səmərəli daĢıma və liman əməliyyatlarının
təkmilləĢdirilməsi və dəmir yolu tariflərinin azaldılması tələb olunur. 2007-ci ildə Azərbaycan,
Gürcüstan və Türkiyə uzun müddət ərzində müzakirə olunan və Bakını Gürcüstan vasitəsilə Qars
(Türkiyənin Ceyhan limanı yaxınlığında) ilə birləĢdirəcək Axalkalaki-Qars Dəmir Yolu üzrə
razılığa gəldilər. Azərbaycanın Dəmir Yolu (ADDY) Ģaquli idarəetmə strukturuna malik olan
dövlət müəssisəsidir. Dəmir yolu qurğularının köhlənmiĢ vəziyyətdə olması səbəbindən lazımi
təmir və yenidənqurma iĢləri aparılmayanadək ADDY öz imkanlarından (yəni yük qatarlarının
80 km/saat, sərniĢin qatarlarının 100 km/saat sürətinin təmin edilməsi) tam istifadə edə
bilməyəcək. Məsələn, ġərq-Qərb dəhlizində rels təsərrüfatın ümumi uzunluğunun 62 faizində
sürət məhdudiyyəti tətbiq olunur. Lokomotiv parkı da köhnəlmiĢ vəziyyətdədir və tez-tez
nasazlıqlar baĢ verir. Dəmir yolunda magistral lokomotivlərinin demək olar ki, üçdə iki
hissəsinin istismar dövrü çoxdan bitmiĢdir və onların təcili əvəz olunması tələb olunur. Dəmir
yolunun elektrik təchizatı infrastrukturu da olduqca bərbad vəziyyətdədir.
4.46.
Dəmir yolu sektorunda maliyyə Ģəffaflığı hələ də aĢağı səviyyədədir. Audit
yoxlamasından keçmiĢ mühasibat hesabatları göstərir ki, 2008-cı ildə ADDY 346 mln ABġ
dolları məbləğində gəlir əldə etmiĢ və əməliyyat fəaliyyətindən nağd pul axınları 95 mln ABġ
dolları təĢkil etmiĢdir. 2008-ci ildə ADDY-nın xalis mənfəəti 45 mln ABġ dolları təĢkil etmiĢdir.
ADDY-nin maliyyə göstəriciləri müĢtərilərin debitor borcların artdığını (159 mln AZN) göstərir
ki, bu da təĢkilatın öz alacağı vəsaitləri daha aktiv idarə etməli olması ehtiyacını nümayiĢ etdirir.
Aydındır ki, mənfəət gətirən yük daĢımaları ziyanla iĢləyən sərniĢin xidmətlərini (xüsusilə ölkə
daxili və Ģəhərətrafı sərniĢin xidmətləri) çarpaz maliyyələĢdirir. Tariflərin formalaĢdırılması da
kənar tərəflər üçün aydın deyil. Beynəlxalq və tranzit daĢımalara görə ödənilən faktiki qiymətlər
beynəlxalq səviyyədə razılaĢdırılmıĢ tariflərə tətbiq olunan hökumətin güzəĢtləri (təxminən 30-
50%) ilə müəyyən olunur. GüzəĢtlər açıq elan olunmur. Bu səbəbdən dəmir yolu daĢımalarının
ekspeditorlar tərəfindən təĢkil edilməsini nəzərə alaraq, heç bir müĢtəri daĢımalara görə dəmir
yoluna faktiki olaraq ödənilən güzəĢtli tarif barədə qabaqcadan məlumat ala bilmir
(ekspeditorlardan fərqli olaraq).
4.47.
Hökumətin korporatizasiya və üfüqi ixtisaslaĢma yanaĢmasının tətbiq etmək səyləri
dəstəklənir. Hal-hazırda ADDY-ın tam auditi həyata keçirilir və onun bu yaxınlarda
tamamlanması nəzərdə tutulur. Bu auditin nəticələri sektorda aparılan islahatların növbəti
addımının müəyyən olunmasında yardım edəcək. Aktivlərin qiymətləndirilməsi məsələsini
nəzərə alaraq Hökumət mülkiyyət hüququ məsələsini diqqətlə nəzərdən keçirməli və vertikal
ixtisaslaĢmanın və rəqabət əsasında xidmətlərin göstərilməsinin mənfi və müsbət tərəflərini təhlil
etməlidir.
Şaquli inteqrasiya olunmuş sistemdə - hətta müxtəlif departamentlər tərəfindən
nəzarət
olunduğu halda – yol təsərrüfatı, sərniĢin daĢımaları, yük daĢımaları əməliyyatları əhəmiyyətli
dərəcədə əlaqələndiriləcək və dəmir yolu tərəfindən infrastruktura investisiya/əməliyyat
məsrəfləri və əməliyyatlara investisiya/əməliyyat məsrəfləri arasında lazımi balans təmin edilə
biləcəkdir.
Şaquli ayrılmış sistemdə təhlükəsizlik, əməliyyatların əlaqələndirilməsi və
investisiyalar üçün daha mürəkkəb tənzimləmə sisteminə ehtiyac duyulur.
4.48.
ADDY-nın korporatizasiyası və üfüqi ixtisaslaĢdırılmasını həyata keçirərkən bir
sıra faktorlar nəzərdən keçirilməlidir. Xüsusilə, ADDY-nın tam audit yoxlaması həyata
keçirilməkdədir və tezliklə baĢa çatdırılmalıdır. Həmin audit yoxlaması sektorda keçirilən
islahatların növbəti mərhələsinin planlaĢdırılması üçün vacib məlumatları təmin edəcək.
Aktivlərin qiymətləndirilməsini nəzərə alaraq, hökumət, həmçinin, sahiblik məsələsini ətraflı