World Bank Document

 146 
Ģəffaf və müsabiqəli tenderlər vasitəsilə həyata keçirilməsini təmin edən yol agentlikləri və yol 
fondlarının yaradılması yolu ilə baĢ verir.
93
 Yol fondları da yol Ģəbəkələrinin inkiĢaf etdirilməsi 
üçün Azərbaycana özəl investisiyaların cəlb edilməsini təmin edə bilər (HaĢiyə 4.3).  
 
4.41.
 
Ġnstitusional  potensialın  gücləndirilməsi  məqsədilə,  2007-ci  ildə  Azərbaycan 
hökuməti  yolların  idarə  edilməsi  üzrə  keçmiĢ  agentliyini,  Yol  Nəqliyyat  Servis 
Departamentini  (YNSD)  restrukturizasiya  etmiĢdir.    YNSD  AYS  adı  ilə  müstəqil  səhmdar 
cəmiyyətinə  çevrilmiĢdir  və  Nəqliyyat  Nazirliyindən  ayrılmıĢdır.  AYS-in  yolların  cari  idarə 
edilməsi  ilə  məĢğul  olması  nəzərdə  tutulur,  Nəqliyyat  Nazirliyinin  funksiyalarının  yol 
sektorunun  fəaliyyətinin  monitorinqi  və  ona  nəzarət  edilməsinə  cəmləĢməsi  gözlənilir.  Lakin, 
təcrübədə  NN  və  AYS  arasında  vəzifə  bölgüsü  qeyri-aydındır  və  yollara  investisiyalar  və 
yolların təmiri və istismarı arasında hesabatlı icra mexanizmi mövcud deyil.   
4.42.
 
Uzun  müddətli  perspektivdə  Azərbaycan  yolların  tikintisi  və  təmirinə  özəl 
operatorları  cəlb  etmək  seçiminə  malikdir.    Özəl  icarəçilər  ümumi  Ģəbəkənin  yalnız  kiçik 
hissəsini  iĢlədə  bilsə  də,  onlar  yol  Ģəbəkəsinin  inkiĢafının  davamlılığının  təmin  edilməsi  üçün 
vacib  və  səmərəli  element  olacaqlar.  Yol  sektorunda  özəl  sektorun  iĢtirakını  həvəsləndirmək 
üçün də  keyfiyyətli  və  proqnozlaĢdırıla bilən tənzimləmə çərçivəsi  yaradılmalıdır.  Ġcarə  haqları 
və magistral yollardan istifadə haqlarının tutulması Azərbaycan üçün uzun-müddətli seçim təĢkil 
edə bilər.   
4.43.
 
Sektorun yüksək prioritetli qısa müddət baxımından həyata keçirilməsi zəruri olan 
islahatlar aĢağıdakılardır:   

 
Yolların çoxillik səmərəli təmiri və istismarı məqsədilə yollar haqqında məlumatların 
toplanmasını baĢa çatdırmaq  

 
Yol nəqliyyatı sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin AYS-ə iĢə götürülməsi  

 
Nəqliyyat  Nazirliyi  və  AYS  üçün  ayrı  fəaliyyət  hədəfləri  və  mandatlarını  müəyyən 
edən 
idarəetmə 
mexanizmi 
vasitəsilə 
Nəqliyyat 
Nazirliyinin 
monitorinq 
funksiyalarının gücləndirilməsi.    
Ġ.
 
D
ƏMIR YOLLARI
 
4.44.
 
Dəmir  yolları  Azərbaycanın  digər  strateji  sektorudur.  Əsas  etibarı  ilə  neft  və  neft 
məhsullarının  daĢınması  əməliyyatlarının  həcminin  artması  səbəbindən  Azərbaycanın  dəmir 
yollarına  tələbat  artmaqdadır.  Azərbaycan  əsasən  Gürcüstana  və  Gürcüstan  vasitəsilə  hər  ay 
təxminən 2,2 milyon ton neft məhsulları ixrac edir. SərniĢin daĢımaları Azərbaycanda dəmir yolu 
daĢımalarının yalnız 10%-i təĢkil edir. Dəmir yolları Ģəbəkəsinin əhatəliliyi yetərlidir.  
4.45.
 
Dəmir  yolları  vasitəsilə  neft  və  qeyri-neft  məhsullarının  daĢınması  yalnız 
Azərbaycan üçün deyil, qonĢu ölkələr üçün də vacibdir.  Mərkəzi Asiya ölkələri öz idxal və 
ixrac  əməliyyatları  üçün  Rusiya  ərazisindən  keçən  marĢrutlarla  rəqabət  apara  biləcək  etibarlı 
alternativ  marĢrutlar  axtarıĢındadırlar.  Qazaxıstan  iri  həcmdə  neft  ixrac  edir.  Xəzər  dənizi 
vasitəsilə  və  ondan  sonra  Cənubi  Qafqazın  ərazisindən  dəmir  yolu  daĢımaları  seçimlərdən  biri 
                                                 
93
 World Bank IEG 2007 

---

 147 
ola  bilər,  lakin  bunun  üçün  Xəzər  dənizində  qeyri-səmərəli  daĢıma  və  liman  əməliyyatlarının 
təkmilləĢdirilməsi  və  dəmir  yolu  tariflərinin  azaldılması  tələb  olunur.  2007-ci  ildə  Azərbaycan, 
Gürcüstan və Türkiyə uzun müddət ərzində müzakirə olunan və Bakını Gürcüstan vasitəsilə Qars 
(Türkiyənin  Ceyhan  limanı  yaxınlığında)  ilə  birləĢdirəcək  Axalkalaki-Qars  Dəmir  Yolu  üzrə 
razılığa  gəldilər.  Azərbaycanın  Dəmir  Yolu  (ADDY)  Ģaquli  idarəetmə  strukturuna  malik  olan 
dövlət  müəssisəsidir.  Dəmir  yolu  qurğularının  köhlənmiĢ  vəziyyətdə  olması  səbəbindən  lazımi 
təmir  və  yenidənqurma  iĢləri  aparılmayanadək  ADDY  öz  imkanlarından  (yəni  yük  qatarlarının 
80  km/saat,  sərniĢin  qatarlarının  100  km/saat  sürətinin  təmin  edilməsi)  tam  istifadə  edə 
bilməyəcək.  Məsələn,  ġərq-Qərb  dəhlizində  rels  təsərrüfatın  ümumi  uzunluğunun  62  faizində 
sürət  məhdudiyyəti  tətbiq  olunur.  Lokomotiv  parkı  da  köhnəlmiĢ  vəziyyətdədir  və  tez-tez 
nasazlıqlar  baĢ  verir.  Dəmir  yolunda  magistral  lokomotivlərinin  demək  olar  ki,  üçdə  iki 
hissəsinin  istismar  dövrü  çoxdan  bitmiĢdir  və  onların  təcili  əvəz  olunması  tələb  olunur.  Dəmir 
yolunun elektrik təchizatı infrastrukturu da olduqca bərbad vəziyyətdədir.    
4.46.
 
Dəmir  yolu  sektorunda  maliyyə  Ģəffaflığı  hələ  də  aĢağı  səviyyədədir.  Audit 
yoxlamasından  keçmiĢ  mühasibat  hesabatları  göstərir  ki,  2008-cı  ildə  ADDY  346  mln  ABġ 
dolları məbləğində  gəlir  əldə etmiĢ  və əməliyyat  fəaliyyətindən nağd pul  axınları 95 mln ABġ 
dolları təĢkil etmiĢdir. 2008-ci ildə ADDY-nın xalis mənfəəti 45 mln ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. 
ADDY-nin maliyyə göstəriciləri müĢtərilərin debitor borcların artdığını (159 mln AZN) göstərir 
ki, bu da təĢkilatın öz alacağı vəsaitləri daha aktiv idarə etməli olması ehtiyacını nümayiĢ etdirir. 
Aydındır ki, mənfəət gətirən yük daĢımaları ziyanla iĢləyən sərniĢin xidmətlərini (xüsusilə ölkə 
daxili  və  Ģəhərətrafı  sərniĢin  xidmətləri)  çarpaz  maliyyələĢdirir.  Tariflərin  formalaĢdırılması  da 
kənar tərəflər üçün aydın deyil. Beynəlxalq və tranzit daĢımalara görə ödənilən faktiki qiymətlər 
beynəlxalq  səviyyədə  razılaĢdırılmıĢ  tariflərə  tətbiq  olunan  hökumətin  güzəĢtləri  (təxminən  30-
50%) ilə müəyyən olunur. GüzəĢtlər açıq  elan olunmur. Bu səbəbdən dəmir  yolu  daĢımalarının 
ekspeditorlar  tərəfindən  təĢkil  edilməsini  nəzərə  alaraq,  heç  bir  müĢtəri  daĢımalara  görə  dəmir 
yoluna  faktiki  olaraq  ödənilən  güzəĢtli  tarif  barədə  qabaqcadan  məlumat  ala  bilmir 
(ekspeditorlardan fərqli olaraq).    
4.47.
 
Hökumətin korporatizasiya və üfüqi ixtisaslaĢma yanaĢmasının tətbiq etmək səyləri 
dəstəklənir.  Hal-hazırda  ADDY-ın  tam  auditi  həyata  keçirilir  və  onun  bu  yaxınlarda 
tamamlanması  nəzərdə  tutulur.  Bu  auditin  nəticələri  sektorda  aparılan  islahatların  növbəti 
addımının  müəyyən  olunmasında  yardım  edəcək.  Aktivlərin  qiymətləndirilməsi  məsələsini 
nəzərə  alaraq  Hökumət    mülkiyyət  hüququ  məsələsini  diqqətlə  nəzərdən  keçirməli  və  vertikal 
ixtisaslaĢmanın və rəqabət əsasında xidmətlərin göstərilməsinin mənfi və müsbət tərəflərini təhlil 
etməlidir. Şaquli inteqrasiya olunmuş sistemdə - hətta müxtəlif departamentlər tərəfindən nəzarət 
olunduğu  halda  –  yol  təsərrüfatı,  sərniĢin  daĢımaları,  yük  daĢımaları  əməliyyatları  əhəmiyyətli 
dərəcədə  əlaqələndiriləcək  və  dəmir  yolu  tərəfindən  infrastruktura  investisiya/əməliyyat 
məsrəfləri  və  əməliyyatlara  investisiya/əməliyyat  məsrəfləri  arasında  lazımi  balans  təmin  edilə 
biləcəkdir.  Şaquli  ayrılmış  sistemdə  təhlükəsizlik,  əməliyyatların  əlaqələndirilməsi  və 
investisiyalar üçün daha mürəkkəb tənzimləmə sisteminə ehtiyac duyulur.   
4.48.
 
ADDY-nın  korporatizasiyası  və  üfüqi  ixtisaslaĢdırılmasını  həyata  keçirərkən  bir 
sıra  faktorlar  nəzərdən  keçirilməlidir.  Xüsusilə,  ADDY-nın  tam  audit  yoxlaması  həyata 
keçirilməkdədir  və  tezliklə  baĢa  çatdırılmalıdır.  Həmin  audit  yoxlaması  sektorda  keçirilən 
islahatların  növbəti  mərhələsinin  planlaĢdırılması  üçün  vacib  məlumatları  təmin  edəcək. 
Aktivlərin  qiymətləndirilməsini  nəzərə  alaraq,  hökumət,  həmçinin,  sahiblik  məsələsini  ətraflı 

---