Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 118 önündə canlanan ən görkəmli sənətkarlardan biri xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. O, həmvətənlərimizin humanist, yaradıcı təbiətini, pak məhəbbət duyğulanı, yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini həm nəsr, həm də dram əsərlərində həyati konfliktlər, canlı xarakterlər əsasında yüksək sənətkarlıqla əks etdirən bir yazıçı idi. Xalq, vətən, cəmiyyət, insanlıq qarşısında mənəvi borca münasibət onun qəhrəmanlarının daxili aləmini müəyyən etmək üçün başlıca meyar olmaqla yanaşı, həm də ədibin özünün sənətkar idealının mötəbər göstəricisi olmuşdur. Biz vaxtilə yazmışdıq ki, ədəbi-ictimai fıkir tariximizdə lirik-psixoloji üslubun inkişafı və böyük uğurları bilavasitə və hamıdan çox İlyas Əfəndiyevin şərəfli adı və əsərlərilə bağlıdır.‖ (Bax: Qarayev Y. ―Xarı bülbülün nağılı‖. Bakı: Azərnəşr, 1995, s.46.) Tanınmış ədəbiyyatşünas-tənqidçi Şamil Salmanov da keçən əsrin bədii ədəbiyyatına baxışda yeni yanaşma və yeni təfəkkür işığının vacibliyindən danışaraq yazırdı: ―Milli ədəbiyyatımızn tarixinə XX əsr artıq tamamlanmış bütöv bir ədəbi əsr kimi daxil olmuşdur. Müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimizin də ən əsas, aktual vəzifələrindən biri hazirda bu əsr ədəbiyyatina yeni, daha sistemli, bitkin ədəbi-nəzəri münasibəti işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. XX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatını yeni əsaslarla öyrənərkən onu da xüsusi olaraq nəzərə almaq lazimdir ki, əsrin 20-ci illərindən sonra 90-ci illərə qədər bütöv bir ədəbi mərhələ məhz sovet ədəbiyyatı, başqa, daha dürüst təbirlə desək, sovet dövrü ədəbiyyatı mərhələsidir. Bu mərhələnin, ədəbiyyatimizin əsrin əvvəlindəki ədəbi- tarixi prosesindən Çin səddi ilə ayrilmasa da, eyni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 119 zamanda onunla eyniyyət də təşkil etmədiyi məlum həqiqətdir. Bir çox cəhətdən bu mərhələ bütün əsrin ədəbiyyatinda yeni və mühüm bir ədəbi mərhələdir. Buna görə də onun yeni ədəbi-metodoloji dəyərlər və tələblər işığında öyrənilməsi indi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Artıq müasir ədəbiyyatşünaslıqda belə bir fıkir təsbit olunmuşdur ki, ―sovet ədəbiyyatı kiminsə uydurmasi deyil, o, real ədəbi-tarixi kateqoriyadir; onun konkret tarixi və estetik mündəricəsi vardir və onu tədqiq edərkən, əgər obyektiv olmaq istəyiriksə, biz mütləq bu tarixdən, estetik mündəricdən çıxış etməliyik‖. (Bax: Salmanov Ş. ―Tarixilik prinsipi və bədii proses‖. Ədəbiyyat məcmuəsi, XVII cild. Bakı, 1999, s. 295.) Əlbəttə, bu mühüm dövrdə yeni təfəkkür tərzi ilə seçilən, fərqlənən ədəbiyyatımızı yaratmış, onun təşəkkül və inkişafında iştirak etmiş, öz yaradıcılıq axtarışları ilə bu prosesə hiss olunacaq dərəcədə təsir göstərımiş sənətkarlarımızdan biri şübhəiz ki, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. Ədəbi tənqidimiz dönə-dönə qeyd edibdir ki, İlyas Əfəndiyev Azərbaycan və Avropa ədəbiyyatının ənənələrinə söykənərək, xüsusilə 60-cı illər mərhələsindən başlayaraq kiçik hekayə və yığcam roman-povest janrında kamil novator səviyyəsinə yüksəlmişdir. Onun ədəbi-bədii üslubunda Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli üslubunun şirinliyinin tamamilə orjinal lirik-psixoloji bir tərzdə təqdimatını görürük. Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrindən bəhs edən, bu hekayələrin analitik təhlillərini verən akademik İsa Həbibbəyli yazır: ―...kiçik hekayələrdə real gerçəklik və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 120 həyati obrazlar məharətlə ümumiləşdirilmişdir. Kiçik hekayənin klassik nümunəsi sayılmağa layiq olan həmin əsərlərdə novatorluq janrın yeniliyi ilə yanaşı, daha çox sosioloji tipikləşdirmədə və qəhrəmanın ictimai və fərdi psixologiyasının hərtərəfli əksində daha aydın nəzərə çarpırdı. Mirzə Cəlil bu yolla milli nəsrin kiçik formasını dünya ədəbiyyatının böyük meydanına çıxara bildi‖. (Bax: İsa Həbibbəyli. ―Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri‖. Bakı: Azərnəşr, 1997, s. 368.) Müqayisə edəsi olsaq, bu elmi-nəzəri fikri tamamilə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına da şamil etmək mümkündür. İlyas müəllim qəhrəmanın fərdi psixo- logiyasını ictimai mühitin diqtə etdiyi psixologiyanın önünə keçirdi. Dövrünün intellektual müstəvidə olan demokratik dünyagörüşlü, humanist, mübariz qəh- rəmanlarını – Nuriyyələrini, Səriyyələrini, Valeh və Sarıköynəklərini ədəbiyyata gətirdi… Qeyd edək ki, o dövr ədəbi-tənqidimizin fikrincə XX əsrin əllinci-altmışıncı illərindən etibarən ictimai həyatda baş verən dəyişiklikləri ilkin duyan, yetgin insanı, onun mürəkkəb daxili aləmini, sevinc və qayğılarını, kədər və faciələrini sənətin orijinal vasitələrilə əks etdirən yazıçılar sırasında İlyas Əfəndiyevin xüsusi movqeyi olmuşdur. Yazıçnın üslubunda lirika, romantika, psixoloji təhlil elementlərinin üstünlük təşkil etməsi, əslində onun nəsrə gətirdiyi və vahid üslubi axara çevirdiyi yenilik idi. Bu yeniliyi qeyd edən ədəbi tənqidimizin o dövrdəki tanınmış nümayəndələrindən biri olan, prof. Yəhya Seyidov yazırdı: ―Bu üslub ona imkan verirdi ki, şəxsiyyətin ictimai əxlaqi keyfiyyətlərinin Yüklə 3,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|