«
Divan-
ül lüəət-üt türkəün təsbit etdiyi mənzumələr içində,
altı hecalıdan on beə hecalıya qədər bir çox nümunələr olduəu halda
bu gün
ən çox intiəar edən on bir hecalıdan heç də nə yoxdur. De-
m
ək olar ki, on birli vəzn bu zamanlarda hənuz çox tətbiq edilmə-
miədir. Bu vəznin inkiəafını, mütəaqib əsrlərdə aramaq icab edər.
Heca v
əzni yaranmaəa baəladıəı ədəbiyyatda təkamül edərək
il
ərlərkən, ilk dövrlərdə bir-birinə zidd iki sinfin əeiri tərəfındən
q
əbul edilmiədir. əski türk qövmləri aəırı cəmiyyət həyatı yaəar-
k
ən hüsula gətirdikləri ədəbiyyatın ümum məhsullarına burjua ədə-
biyyat aliml
əri xalq ədəbiyyatı deyirlər. Halbuki diqqətlə baxılacaq
olursa, bu
ədəbiyyatı tamamile xalqın malı add etmək doəru ol-
maz. Atalar sözu, bilm
əcə, naəıl, mani kimi ədəbi növlərdə iəçi
xalq sinfinin iqtisadi, b
ədii zövqünə aid ünsürləri ehtiva edən məh-
sullar olduəu kimi, əəirət rəislərinin, xan və bəylərin, ümumiyyətlə
əəirət aristokrasisinin həyatına, qəhrəmanlıəına, müharibələrinə aid
m
ədhnamələr də az deyil. əldə olan vəsiqələrə görə əski məhsul-
larm
ən çoxu bu aristokrat sinif tərə-fındən meydana gəlmiədir.
H
ətta aəaəı sinfin ən tipik ədəbi növü olan atalar sözlərində belə bu
sinif psixologiyasımn hakim olduəunu görürük. Məsəla:
«Alplar birla uruəma,
Beklar birla turuəma”
(M
ənası: qəhrəmanlar ilə vuruəma, Bəylərə söz qaytarma).
«
Gönda
ərk yok
B
əgda qık yokə
(M
ənası: Göndə çatlaq yok, bəydə sözündən dönmək yok).
Eyni sur
ətdə ən əski ədəbi vəsiqələrimizdən sayılan və bizim
m
ənsub olduəumuz əski Oəuzlara aid olan Orxon abidələrindəki
kitab
ələr də Bilgə kaəan kimi bir xan ilə Gültəkin kimi bir qəh-
r
əman bəyin tərcümeyi-halını göstərən dastan əəklindədir.
əərəf aristokratiyasmm ətrafmda vücuda gələn bu ədəbiy-
yatla saray padəahları ətrafinda yaradılan Divan-saray ədəbiyyatı
arasmda psixoloji c
əhətdən heç bir fərq yoxdur. Bunun üçün əəi-
151
r
ət bəyləri ətrafında doəan ədəbiyyata biz sarayın ilk əəkli olan
əəirət bəy və xan çadırlarına izafeyi çadır ədəbiyyatı deyirik.
20
əslamiyyət Orta Asiya türkləri arasında bir din əəklində tutun-
duqdan sonra, maddi h
əyat etibarilə köçəbəlik mənəvi tələqqilər
c
əhətindən əamaniliyə baəlı olan əəirət yıəınlarının kəndi prinsipləri
nöqteyi-n
əzərindən kulturize etməklə mümkündür. O, bir tərəfdən
istilası altına aldıəı qövmləri əski tələqqi və etiqadlarından uzaqlaə-
dırarkən, digər tərəfdən də tamamilə islami mahiyyətdə olan ictimai
mü
əssisələrini qoruyurdu. Bu siyasət sayəsindədir ki, o tarixə qədər
davam ed
ən türk ədəbiyyatı, yalnız motiv etibarilə deyil, ümumi
texnika etibaril
ə də ayn və yabançı olan yeni bir ədəbiyyat qarəısm-
da bulunuyordu. Heca vezni g
ərək xalqın müxtəlif sinifləri və gə-
r
əksə əəirət açistokrasisi ədəbiyyatında yeganə vəzn ikən, ərəbin
əruzu üzərində yeni bir əeir abidəsi yüksəltməyə baəladı.
əruz vəzni ilk dəfə aristokrat sinifində bəlirdi. Bütün varlıəı
il
ə Baədada mərbut olan bu sinif, yeni təəəkkül edən saray üçün
əruzu qəbul etdi. Bu surətlə zühur edən Saray ədəbiyyatı əraq və
müs
əlman olmuə əran mədrəsələrində təhsil edən ədib və əairlər
say
əsində getdikcə geniələyən bir hərəkat zatı təqribən qoyuldu.
əruz iskolastik ədəbiyyatın elmi aləmincə məlum olan ilk
əsəri «Kudadqu biligə, Akademik V.V.Bartoldun əldə etdiyi nəti-
c
əyə görə Kaəqərdə hökumət sürmüə olan Qaraxaniər hökmdar-
la
ndan Tafəac Buəra Qaraxan əbu əli Həsən ibn Süleyman
Arslan Qaraxan adına ithaf edilən «Kudadqu bilikə 1069-1070
rad
ələrində Yusif Has Hacib nam bir zat tərəfmdən yazılmıədır.
21
6500 beyt q
ədər bir həcm tutan bu əsər «əahnaməə kimi «Fəulən,
f
əulən, fəulən, fəulə vəznindədir.
20
əadır ədəbiyyatı əeirində uzun əsrlər hakim olan heca vəzni, türk cəmiy-
y
ətinin əəirət dövründən dərəbəylik dövrünə doəru irəliləməsi ilə yerini yavaə-
yavaə islamiyyətin gətirdiyi əruz vəzninə tərk etməyə baəladı.
21
Bu kitabın ilk nüsxəsi tarixçi Hammer tərəfındən əstanbulda alınaraq Vya-
nada ümum
i kitabxanaya veriimiədir. Nüsxə 1439-da uyəur hərflərilə Heratda
kopya edilmiədir. Sonradan ərəb hərflərilə yazılmıə iki nüsxəsi daha bulundu
ki, biri d
ə Qahirədə Xədiviyə kitabxanasındadır.
152
əruz vəzni saray ətrafında vücuda gələn bütün mənzum məh-
sullara z
əminə olurkən, heca vəzni də çadır ədəbiyyatı sahəsində
qiym
əti azalmaəa üz tutmaqla bərabər, kendi təbii seyrində davam
edirdi; h
ətta bu vaxta qədər əvami və təəkilatsız bir tərzdə irəlilərkən
əruzun sarayına müqabil özünə təkyəyi müdafiə mərkəzi bulmuədu.
Müs
əlmanlıəın intiəarindan sonra bizzat islam dininin və
onun
əks-ələməlindən ibarət olan təsəvvüfün rəvac bulması üçün
mü
əyyən təəkilat əəklində qurulan təkyələr ətrafında yaradılmaəa
baəlanan ədəbiyyatın əeiri isə heca vəznini qəbul etdi. Ancaq bu
t
əəkilat sayəsində heca vəzni yazılı ədəbiyyat sahəsində əruzla
mücad
ələyə davam edə bildi.
Türkç
əliyin ümumi xarakteri göz önünə gətiriləcək olursa,
heca v
əzninin onlarca məqbul görünməsinin mənası kolaylıkla
anlaəılır. Qayəsi daha böyük bir əksərinə məfkurəvi təlqinlərlə
t
əsir yapmaq olan təkyə təəkilatı, xalq ruhunu nəzərə almaq və
xalq
ədəbiyyatı elementlərini kullanmaq məcburiyyətində idi.
Bunun üç ün t
əkyə əeiri milli xalq vəzni olan heca ilə yaradılırdı.
Heca v
əznini ilk dəfə olaraq Yəsəvi təkyəsində buluyoruz.
Y
əsəvilik təriqəti üzrə doəan ədəbiyyatın məhvəri miladi on ikin-
ci
əsrdə yaəamıə əair, həkim əhməd Yəsəvinin «Divan-i hikmətə
adı altında toplanılan əsərləridir. əhməd Yəsəvi hecayı kullan-
maqla b
ərabər, ona daha əski zaman məhsullarındakı vəziyyə-
tind
ən ayıran mütəkamil bir əəkil verməmiədir, onun əsərlərində
d
ə ətraflı misrayi-ahəngdən mərhum bulunaraq ibtidai texnikayı
mühafızə etməkdədir. Bununla bərabər vəznin təkyələrdə tutul-
masma v
ə aynca on iki hecalı vəznin əaye bulmasına yardım et-
miədir. «Divan-i hikmətədə ən çox kullanılan vəzn yeddili ilə on
ikilil
ərdir. Hecanın bundan 800 il əvvəlki əəklini yaxından görə
bilm
ək məqsədilə əhməd Yəsəvinin iki mən-zuməsini buraya
alıyoruz. Birinci parça duraksız yeddilidir:
On s
əkkiz min aləmdə,
Heyran buləan aəiqlər,
Tapmaq m
əəuq soraəın,
S
ərsan buləan aəiqlər.
153
Dostları ilə paylaş: |