____________Milli Kitabxana____________
281
müsəlman deyil, həm də türk (azərbaycanlı) olduğunu
göstərmək hissi onları birləşdirirdi. Budur, tələbə Cəlal deyir:
“Bəli, indi-indi özünə “türk” deməyə başlamısan.
Camaatımız türk olduğunu bilirmi ? Biz özümüzü tanımayan
kimi, başqası bizi heç tanımır” (16, 66).
Azərbaycanlı tələbələri “Zemlyaçestvo”da, sonralar isə Milli
Komitədə birləşdirən məhz həmin hisslərdir. Onların sırasında
isə Rüstəmbəy daha fəaldır və liderlik keyfiyyətləri ilə
fərqlənir. O deyir ki, “şəxsiyyyətimiz islah olunmasa,
doğruluğu dərk eləməyə müqtədir olmaz və millət qeydinə də
qala bilmərik” (16, 129).
Əsərin ikinci kitabında – “1917-ci ildə” romanında
Rüstəmbəy obrazı daha maraqlı və nisbətən bitkindir.
Rüstəmbəyin dünyagörüşünün inkişafı qaynar hadisələrin – I
Dünya müharibəsində rus-alman cəbhəsinin, sonra fevral
inqilabının, rus çarının yıxılmasının, Kerenski hökumətinin
yaranmasının, oktyabr inqilabının və bolşeviklərin hakimiyyəti
ələ almasının fonunda baş verir. Dövrün müxtəlif nəzəriyyələri,
çoxlu partiyalar, şirin vədlərlə dolu ayrı-ayrı çağırışlar
Rüstəmbəyi bəzən çaşdırsa da, o, ciddi götür-qoy edir, geniş
dünyagörüşünə, yüksək savadına tapınaraq öz məsləkinə,
məqsədinə doğru aparan əsil yolu axtarır. Bu yol isə bütün
____________Milli Kitabxana____________
282
qovğaların, mübarizələrin, çevirilişlərin, çağırışların içindən öz
millətinin taleyini, onun dünya millətləri cərgəsində yerini və
mövqeyini həll etmək yoludur.
Fevral inqilabından sonra cəbhədən Kiyevə qayıdan
Rüstəmbəy nikbin düşüncələrlə yaşayır:
“Böyük dəyişiklikər olacaq: ruslaşdırma,
provoslavlaşdırma əbədi olaraq tarix səhifələrinə keçir. Artıq
hakim və məhkum millət yoxdur... Bərabərlik, tam bir
bərabərlik xalqlar arasında ziddiyyəti qaldıracaq; qardaşlıq
günəşi yeni aləmi parladacaq. Artıq hər bir xalqın
müqəddəratı öz əlinə keçəcək” (16, 178).
Romanın hər iki kitabı belə ruhda köklənmişdir.
Ədəbiyyatşünas-alim Himalay Ənvəroğlunun yazdığı kimi,
“vaxtı ilə Y.V.Çəmənzəminlini Rüstəm bəyi bitkin inqilabçı tipi
kimi yaratmamaqda təqsirləndirənlər obrazı sənət baxımından,
canlı və xarakter olması mənasında deyil, ideologiya əsasında
qiymətləndirdikləri üçün qəhrəmanın və yazıçının başlıca
ideyasını bütün incəliklərinə qədər dərk edə bilməyiblər” (33,
137).
Həmin illərdə panislamizm və pantürkizm əhval-ruhiyyəsi
geniş yayılmışdı və təbii ki, Kiyevdə Azərbaycan ziyalılığını
təmsil edən tələbələr qeyd etdiyimiz gah bu, gah da digər
____________Milli Kitabxana____________
283
cərəyanın təsirindən ötüşə bilməzdilər. Rüstəmbəy əvvəllər
xüsusilə turançılıq ideyası üzərində dayanırdı. O, Rusiya
imperiyasının əhatə etdiyi 40 milyonluq türk-tatar xalqlarının
taleyi haqqında düşünür: bunlar üç yüz ildən bəri çar
hökmranlığından olmazın zülümlər görmüşlər, rus mühacirləri
çar hakimiyyəti sayəsində sel kimi axaraq, türk-tatar xalqlarını
əzib pərakəndə hala salmışlar. “Bir qismi hicrəti
məhkumiyyətə tərcih etmiş, digəri assimilə olmağa müncər
qalmışdı” (16, 179).
Rüstəmbəyin qənaəti belədir ki, 1905-ci il rus inqilabı
xalqa milli mətbuat, ana dili, qismən milli məktəb bəxş edibsə,
inqilab sədası əsrlərdən bəri cəhldə boğulan xalqları maarif və
mədəniyyət yoluna sövq edibsə, bu inqilab isə milli
müqəddərat şüarı daşımalıdır (16, 179).
Turançılıq ideyasını daşıyan Rüstəmbəy “milli
müqəddərat” düşündükdə Azərbaycanla bərabər Türküstan,
Edil Boyu və Krımı da nəzərdə tutur. O, inqilaba sinfi deyil,
milli maraqlar mövqeyindən yanaşır və türk-tatar aləminin bir
yerə toplanıb bir dövlət təşkil etməsində heç bir maneə görmür.
Dünyada hər bir şeyə milli nöqteyi-nəzərdən baxan Rüstəmbəy
Leninin milli nəzəriyyəsinə də öz zehniyyətinə uyğun yanaşır:
____________Milli Kitabxana____________
284
“Əzilən xalqlar hürriyyəti tam mənası ilə anlayaraq
milli müqəddəratın həllini gözləyirdilər.Lakin müvəqqəti
hökumətin xətti-hərəkəti və məmləkəti mərkəziyyət üsulu ilə
idarə etməsi məhkum xalqları ümidsizliyə sövq edirdi. Milli
məsələdə hazırkı hökumətlə çar hökuməti arasında xətti-
hərəkət etibarilə heç bir fərq görünmürdü. Lenin bu sahədə
də yeni vədlər verirdi. Rusiyaya zor ilə ittifaq olanların
ayrılmasını və başqalarının da geniş məhəlli muxtariyyət
qazanacağını elan edirdi” (16, 194-195).
Əlbəttə, belə şirin “vədlər” bir çoxları kimi Rüstəmbəyın
də diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.
Hadisələrin inkişafı Rüstəmbəyin beynindəki turançılıq
ideyasına çat salır. Hər gün dəyişən siyasi vəziyyət, Krım
tatarlarının panturanizmdən imtina etməsi və digər məqamlar
Rüstəmbəydə turançılıq ideyası ilə bağlı tərəddüdlər yaradır.
Bir tərəfdən də Kiyev türk tələbələri tarixində ilk dəfə olaraq
məslək ayrılığı duyulmağa başlayır. Əvvəllər “Zemlyaçestvo”
ətrafına toplanıb yalnız mədəni-maarif məfkurəsi daşıyan
gənclər indi artıq köhnə çərçivəyə sığmamağa başlayırlar. Eser,
menşevik, bolşevik və milli demokratik platformalar irəli
sürülərək, hər kəs müəyyən proqram dairəsində hərəkət etməyə
çalışırdı. “Məclisin əksəriyyəti isə milli məfkurə daşıyan
Dostları ilə paylaş: | 
