Yer tuzishning ilmiy asoslari

Yerlarni m uhofaza qilish
- bu y erlarn in g h o latin i y o m o n - 
lashtiruvchi h a m d a yerlarn in g qish lo q xo'jaligi foydalanishidan 
asossiz olinishi ja ra y o n larin in g o ld in i olish va tugatish b o 'y ich a
h uquqiy, iqtisodiy, tashkiliy - x o ‘jalik , agronom ik, tex n ik va 
boshqa ta d b iria r tizim idir.
Yerlardan nooqilona foydalanishda tabiiy sharoitlarga va xo'jalik 
faoliyati tavsifiga bog'liq holda, uning h ar xil buzilish shakllari 
paydo bo'ladi:
43

---

• suv, sham ol, irrigatsiya eroziyalari va uning boshqa turlari;
• sug'oriladigan yerlarning ikkilamchi sho'rlanishi;
• qishloq xo'jalik va o 'rm o n yerlarining sanoat va agrar ishlab 
chiqarish chiqindilari, m ineral o ‘g ‘itlar va pestitsidiar bilan iflos- 
lanishi;
• melioratsiyalashda, m a’danli xomashyo va yonilg‘i qazib olishda 
hududning qurib qolishi;
• gidroenergiya qurilishida va sug‘orishda sizot suvlari sathining 
ko'tarilib, yer yuzasiga yaqiniashishi;
• tog' ishlari va qurilishda yerlarning buzilishi.
Y erni m u h o faza qilish tadbirlari tarkibi yerlarning buzilish 
shakllariga, m os hududlar holati va ko ‘zda tutilgan foydaianllishi 
xususiyatlariga bog‘liq bo'ladi. T uproq unum dorligini oshirish, t a n - 
narxni pasaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash samaradorlik mezoni 
sifatida xizmat qiladi.
Ayrim tadbirlar h ar xil salbiy jarayonlarning - eroziya, sh o 'r- 
lanish, ifloslanishning birgalikdagi t a ’sirini hisobga olgan holda 
majburiy sanalgan, yerni m uhofaza qilish majm ualariga aylanadi. 
Eroziya va qayta sho'rlanishning oldini olishga hududni va ishlab 
chiqarishni real tashkil etishda, yerdan va suvdan foydalanishning 
resurslarni tejovchi texnologiyalarini q o ‘llashda erishiladi. Yerlarning 
ifloslanishi, issiqlikdan qurib ketishi, yer osti suvlarining yer 
sathigacha ko ‘tarilishi zararli ta ’sir m anbasini tugatish, hududni 
oqilona tashkil etish, mos ekinlarni ekish, texnik va texnoiogik tako- 
m illashtirishlar hisobiga tugatilishi m um kin. Yerlarning m a’danli 
xom ashyolarni qazib olish va qurilishdagi buzilisnlaridan ularning 
hajm ini cheklash va o ‘z vaqtida buzilgan m aydonlarni rekultiva- 
tsiyalash yordam ida qutilish mumkin.
Yerlarni m uhofaza qilish usullari huquqiy, iqtisodiy, yer tuzish 
va boshqa turlarga b o ‘linadi. Huquqiy usullar, aw alo, ham m a yerdan 
foydalanuvchilar uchun majburiy sanalgan muhofaza qilish qonu- 
nlarini va ekologik m e‘yorlar tizim ini ishlashni nazarda tutadi.
Iqtisodiy usullar, xususan, qishloq xo'jaligi va o'rm o n yerlariga 
keltirilgan zararlar uchun pul to'lovlarini o 'z ichiga oladi. Bu sohada 
shu kungacha ko'rilgan choralar oxirgi yillarda haydalma yerlar ajra- 
tilishining ancha qisqarishiga olib keldi. Harakatdagi qonunchilik
44

---

bo'yicha tabiiy m uhitga zarar keltirayotgan korxonalar zararni to ‘la 
qoplashga majburdirlar.
Yerlarni m uhofaza qilishning yer tuzish usullari yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlarni tartibga solishga, yerni m uhofaza qilish 
harakatlari va m a’lum hududlarni sog'lomlashf irishning umumiy das- 
lurlarmi asoslashga qaratiladi. Yer tuzish chizm alari va loyihalarida 
ishlangan yerlardan foydalanishni oqilona tashkil etish va ularni 
agroekologik tabaqalashtirish, landshaftlami himoyalashning samarali 
yo'llarini tanlash, foydalanish tartiblari b o ‘yicha har xil him oya 
uiintaqalarini va hududlarini ajratish uchun boshlang‘ich asos bo'lib 
\izm at qiladi.
In je n e rlik - te x n o lo g ik u su lla r ta d b irla rn in g g id ro te x n ik
inshootlarni qurish, o 'rm o n daraxtlarini o'tqazishdan qishloq xo'jalik 
ekiniarini yetishtirishning tuproq va suvni tejovchi usullarigacha 
bo'lgan keng turlarini ko'zda tutadi.
Yerni m uhofaza qilishning biologik usullari sezilarli darajada 
tuproqlar organik qismini kengaytirilgan qayta tiklashga qaratilgan 
b o 'lad i. T u p ro q d ag i gum us m iq d o ri uning nam likni saqlashi, 
o'sim likni ozuqa m oddalari bilan ta ’m inlashi, m ikroorganizm lar 
t«ayoti faoliyati uchun yaxshi sharoit yaratishi, tashqi m uhit ta ’siriga 
qarshilik ko'rsatishi bilan bog'liq. Ekspert baholari bo'yicha hozir 
yillik gumus kamayishining yarmiga yaqini solinayotgan organik 
o 'g 'itlar bilan to'ldiriladi. Shuning uchun taqchil dehqonchilikdan 
resurslarni tejovchi dehqonchilikka tezda o'tish kerak.
Vazirliklar va tarm oqlar, korxonalar va tashkilotlar, ayrim fu- 
qarolar tom on id an yerlardan oqilona foydalanish va ularni m uho- 
faza qilish, yer tuzish, yer kadastri va yer m onitoringini yuritish 
b o'yicha qonunchilikka rioya etilishi saylanadigan va ijrochi hoki- 
m iyatlar, yer tuzish organlari tom onidan nazorat qilinadi. D av­
latning nazorat qilish vazifasj.yerda butun. jamiyat manfaatlari uchun 
tartibni saqlashning m a’muriy usullarining ajralmas bo'lagidir. M a- 
halliy m a’m uriyat yer uchastkalaridan to 'g 'ri foydalanish yo'lida, 
yerlarni m uhofaza qilish bo'yicha tadbirlarni o'tkazilishi, noqishloq 
xo'jalik ehtiyojlari uchun yerlarni ajratish va qurilish ishlarini 
bajarishda tuproqlarning unu m d o r qatlam ini qirqib olishni, yerdan 
foydalanish va uni m uhofaza qilish sohasida rejalash va loyihalash 
am aliyotini belgilab beradi.
45

---

Yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning belgilangan tarti- 
bini buzganlik u c h u n javobgar shaxsiar iqtisodiy, m a ’m uriy va 
jino iy javobgarlikka tortiladi. Y erlarni o ‘zboshim chalik bilan egal- 
lab olish, u la rd a n x o 'jasizlarch a foydalanish va buzish, m ajburiy 
ta b ia tn i m u h o fa z a q ilish ta d b irla rin i b a jarm aslik , v a q tin c h a
egallangan y erlarn i o ‘z vaqtida qaytarm aslik, chegara belgilarini 
y o 'q o tish bilan b o g 'liq huquqbuzarliklarning oldi olinadi va ularga 
y o 'l q o 'y ilm a y d i. Y er u c h a stk a la ri q ay tarib o lin ish i, b o sh q a 
foydalanuvchiga berilishi m um kin.