Yuldasheva Yulduz Ismatullaevna «samarqand shahar yo’lovchi transport tizimini loyihalashda transport harakatini prognoz qilishi va takomillashtirish»

4-jadval 
Qozog‘iston avtomobil yo‘llari to‘g‘risida ma'lumot [16]. 
 
 
Yo‘llar
ahami- 
yati 
 
Yo‘l 
uzun- 
ligi, 
km 
Shu jumladan texnik toifasi bo‘yicha, 
km 
Shu jumladan yo‘l qoplamasi turi bo‘yicha, km 
 
I 
 
II 
 
III 
 
IV 
 
V 
 
 asfalt 
qor
a- 
 shag‘al/
chaqiq
tosh 
Tup- 
roq 
 
shag‘al 
 
chaqiq 
tosh 
 
Tup- 
roq 
Respubli-
ka aham-
iyatida 
2
3
5
0
7
,9
6
7
5
,0
35
15
,9
1
7
1
3
6
,0
2
0
4
0
,0
1
4
1
,0
8349,
8
8
1
6
5
,9
4
7
9
9
,1
5
5
,0
1
9
6
8
,1
1
7
0
,0
Mahalliy 
(viloyat va 
tuman) 
ahamiya 
-tida 
6
7
3
3
7
,4
7
0
,0
76
3,
6
1
3
8
7
5
,1
4
2
7
6
6
,4
6
7
3
4
,4
6
3
0
6
,4
1
9
2
3
9
,0
9
6
0
8
,5
1
5
2
,0
2
4
1
7
4
,2
7
8
5
7
,3
shundan:
viloyat 
3
0
7
8
7
,5
 
6
1
,0
 
 
74
2,
1
 
 
1
1
5
8
2
,9
 
1
6
6
1
8
,2
 
1
3
6
5
,8
 
4
4
8
4
,2
 
1
1
6
9
3
,6
 
5
6
1
4
,4
 
8
6
,0
 
711
3
,4
 
1
7
9
5
,9
 
shundan: 
tuman 
3
6
5
4
9
,9
9
,0
 
21
,5
 
2
2
9
2
,2
 
2
6
1
4
8
,2
 
5
3
6
8
,6
 
1
8
2
2
,2
 
7
5
4
5
,4
 
3
9
9
4
,1
 
6
6
,0
 
1
7
0
6
0
,8
 
6
0
6
1
,4
 
 
Jami 
9
0
8
4
5
,3
 
7
4
5
,0
 
42
79
,5
 
3
1
0
1
1
,1
 
4
4
8
0
6
,4
 
6
8
7
5
,4
 
1
4
6
5
6
,2
 
2
7
4
0
4
,9
 
1
4
4
0
7
,6
 
2
0
7
,0
 
2
6
1
4
2
,3
 
8
0
2
7
,3
 
 
Qozog‘iston Respublikasi “Transport va kommunikatsiya vazirligi” yo‘l 
xo‘jaligi bo‘yicha vujudga kelgan masalalarni, mahalliy vakillar va ijro etuvchi 
shaxslar o‘rtasida munosabatlar, jarayonlarni tartibga solish va boshqarishni 
amalga oshiradi. Qozog‘iston respublikasi Transport majmuasi oxirgi yillarda 
ahamiyatli o‘zgarishlarga dosh bera oldi. 
Qozog‘iston Transport infratuzilmasida strukturali o‘zgarishlar vujudga 
keldi. Jumladan Respublika o‘zini oldiga qo‘ygan maqsadini amalga oshirishda, 
avtomatlashtirish jarayoni va yuklarni olib kirish jarayoni va moliyaviy-iqtisodiy 
yuksalishni amalga oshirish asosiy o‘rinni egallagan edi. 
Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida, tizimli o‘zgarishlarni amalga 
oshirishda, Transport kompleksi transport xizmatini amalga oshirishda, erkin 

---

bozorni rivojlantirish va Qozog‘istonning rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotiga 
integratsiyalashishiga tayanch bo‘ladigan huquqiy baza o‘zgardi va shu bilan bir 
qatorda trasport boshqaruvi ham o‘zgardi. 
2001 yil 11 iyuldagi 801-sonli Qozog‘iston Respublikasining qaroriga 
asosan, konsepsiya ishlab chiqildi. Bu konsepsiya, davlatning transport siyosati 
tizimiga bag‘ishlanadi. Bu konsepsiyaning bajarilish muddati 2008 yilga qadar 
nazarda tutilgan. Konsetsiyada quyidagi vazifalar belgilab qo‘yilgan: 

Zamonaviy transport infratuzilmasini qayta qurish va rivojlantirish; 

G‘arbiy tomondagi xududlarni transport infratuzilmasini rivojlantirish; 

Xalqaro transport tizimiga, Qozog‘iston transport kompleksini 
integratsiyalashish jarayonining ildamlashi va yurtning tranzit potensialini 
rivojlantirish; 

Davlat nazoratining mavjud bo‘lishi va raqobat nuqtalarining 
rivojlanishini ta'minlash; 
Avtomobil yo‘llari transport kompleksining birdan bir muhim 
elementlaridan hisoblanadi. Qozog‘istonning samarali faoliyati va tezkor 
rivojlanishi, zamonaviy sharoitda muhim faktorlardan biri iqtisodiyotni 
yuksaltirish va hayot darajasini oshirishdan iborat hisoblanadi. Qozog‘istonning 
avtoyo‘l tarmog‘ining boshqaruv strukturasi bir qancha o‘zgarishlarga dosh bera 
oldi. Sababi 90 yillarda markazlashgan boshqaruv tizimida, tarmoqda “Avtomobil 
yo‘llari vazirligi” buyurtmachi va bajaruvchi qabilida ish olib borishgan [17]. 
Qozog‘iston Respublikasining 1266-sonli qaroriga asosan “Qozoxavtoyo‘l” 
g‘aznachiligi tashkil topdi. Bu tashkilotning asosiy vazifasi, Yo‘l sohasida yagona 
texnika va normativ siyosatni vujudga keltirish va tarmoq bo‘yicha umumiy 
foydalanuvdagi avtomobil yo‘llari ta'minotini boshqarish va shu bilan bir qatorda 
avtomobil yo‘llarini qurishning barcha turlari bo‘yicha va yo‘llarni ta'mirlashda 
buyurtmachi vazifasini bajarish. 1999 yilda Respublika ahamiyatiga ega bo‘lgan 
avtomobil yo‘llariga xizmat ko‘rsatishni ta'minlash maqsadida, xo‘jalik usulida 39 
ta ishlab chiqaruvchi yo‘l uchastkalari tashkil topdi. O‘rmon xo‘jaligiga xizmat 
ko‘rsatuvchi bitta uchastka va ishlab chiqaruvchi yo‘l uchastkasi tarkibida 91ta 

---

yo‘l-xizmati bo‘limlari vujudga keldi. 1998 yildan boshlab xo‘jalik yuritish asosida 
tashkil topgan “Qozoxavtoyo‘l”, buyurtmachi vazifasini bajaruvchi g‘aznachilik 
tashkiloti, 2000 yildan boshlab, “Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi” tarkibiga kiritildi. 
“Qozoxavtoyo‘l” tashkiloti bugungi kunda 14 ta viloyatlardagi filiallarni o‘z ichiga 
qamrab oladi. Hududlardagi asosiy vazifalar yo‘l ishini rejalashtirish, tenderlar 
o‘tkazish, ishga qabul qilish jarayonini tashkil qilish, mahalliy ijro etuvchi organlar 
bilan birgalikdagi faoliyati doirasida tashkil qilinadi. Ularning taasarrufida 62.6 
ming km yo‘l mavjud. Qozog‘iston Respublikasining 2002 yil 19 avgustdagi 
qaroriga binoan, Qozog‘iston Respublikasining “Avtomobil yo‘llari” qo‘mitasining 
nomlanishiga ayrim o‘zgartirishlar kiritildi. Jumladan, “Avtomobil yo‘llari 
qo‘mitasi va qurilish infratuzilmasi” deya o‘zgartirildi. Qo‘mitani rais va uning 3 
ta o‘rinbosari boshqaradi [18]. 
Davlat boshqaruvining Respublika darajasidagi organi hisoblangan 
viloyatdagi yo‘l xo‘jaligi qo‘mitasi, “Transport infratuzilmasini rivojlantirish va 
transport kommunikatsiya vazirligi” hisoblanadi. Asosiy vazifasi, qo‘mitani 
avtoyo‘l xo‘jaligini formalashtirish, rivojlantirish, viloyatda yagona ilmiy-texnika 
siyosatini yuritish, bozorni rivojlanishiga xizmat ko‘rsatuvchi yo‘l sektori va 
transport kompleksida qurilish infratuzilmasi bilan birgalikda. SHu bilan birga 
qo‘mita, moliyaviy vositalarni ishga solgan xolda, boshqaruvning nazorat 
funksiyasini amalga oshiradi. Belgilangan norma va standartlarga binoan, 
kuzatuvni amlga oshiradi va yo‘l xo‘jaligini faoliyatini tartibga soladi. Qo‘mita 7 
ta boshqarma va 16 ta bo‘limni o‘z ichiga qamrab oladi. Xozirgi kunda soxada 
samarali tashkiliiy tuzulma vujudga kelgan. SHu bilan bir qatorda davlat 
boshqaruvining funksiyalari avtoyo‘l tarmog‘ida taqsimlangan. Bugungi kunda 
umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini uzunligi 1000 km2 ga 31,43 km 
tug‘ri keladi, 1000 kishiga 5,78 km yo‘l to‘g‘ri keladi. Respublika axamiyatiga ega 
yo‘llarda 1000 km2 maydonga 8,44 km yo‘l to‘g‘ri keladi. 1000 kishiga 1,55 km 
yo‘l to‘g‘ri keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida og‘ir yuklarni qabul qilish va 
saqlash jarayoni muhim omillardan hisoblanadi. Og‘ir yuklarni jo‘natuvchi xususiy 
sektor egalari bugungi kunda avtomobil transporti orqali og‘ir yuklarni 

---

jo‘natishadi. Jo‘natilgan yuklarning masofasi 30 km gacha bo‘lgan bo‘lsa, xozirda 
1500-2000 km masofaga ham og‘ir yuklar jo‘natilmoqda. 
Sanoat va qishloq xo‘jaligining o‘sishi kichik biznesning salmog‘ining 
kengayishi viloyatlar aro yuk olib kirish xajmi kundan- kunga ortmoqda va shu 
bilan birga Qozog‘iston xududiga yaqin davlatlarning yuk olib kirish xajmi ham 
ortmoqda. Geografik jixatdan Qozog‘iston Evroosiyo qit'asining markazida 
joylashganligi sababli, transport magistrallaridan foydalangan xolda hamda 
transkontinental marshrutlardan foydalanib, ma'nfaatli jo‘natmalarni katta qismini 
amalga oshirmoqda. 
Xalqaro tahlil markazlarining baholashiga ko‘ra, Qozog‘iston avtoyo‘l 
tarmog‘idan taranzit oqimlarning janubiy-sharq va sharqiy- osiyoga yo‘naltirilgan 
qismi 330-400 milliard AQSH dollari miqdorida baholanmoqda. SHu nuqtai 
nazardan, 20 foiz tranzit oqimlari Rossiya Federatsiyasi va Qozog‘istondan 
temiryo‘l va avtoyo‘l marshrutlari orqali o‘tishi kerak. Tranzit jo‘natmalari - bu 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat byudjetiga daromad hisoblanadi. 
Respublikaning bugungi kundagi rivojlanish davrida, o‘tmishda mavjud 
bo‘lgan marshrutlar asosida (negizida) xozirgi kunda tranzit yuk oqimi tashkil 
topgan bo‘lib, ularning asosini davlatlararo aloqalarni ta'minlovchi bir necha 
transport yo‘nalishlari tashkil etadi. Bu bilan Qozog‘iston Respublikasi uchun 
ikkita strategik muhim masala hal etiladi: 
1.
Respublikani joylashgan hududidan kelib chiqqan holda uni dengiz 
portlariga chiqish imkoniyati; 
2.
Uchta asosiy yo‘nalish bo‘yicha tranzit yuk tashish imkoniyati 
ochiladi. Jumladan: 

Rossiya, Evropa va Boltiq bo‘yi davlatlari yo‘nalishi, 

Xitoy, Yaponiya, Janubiy-sharqiy osiyo davlatlari yo‘nalishi, 

O‘rta Osiyo davlatlari, Kavkaz orti, Eron va Turkiya yo‘nalishi. 
Qozog‘iston avtomobil yo‘llarining tegishli uchastkalari ushbu yo‘nalishlar 
bo‘yicha Osiyo shasse yo‘llari loyixasiga, Iqtisodiy hamdo‘stlik davlatlariga, BMT 
ga a'zo davlatlar avtomobil yo‘llari tarmog‘iga kirmoqda. Qozog‘iston 

---

Respublikasi avtomobil yo‘llari tarmog‘i Evropa va Osiyo subregioni tizimiga 
integratsiyalashgan xolda boshqa davlatlariga va katta dengiz portlariga va 
terminallarga chiqish imkonini beradi. 
Qozog‘iston Respublikasining xalqaro yuk tashish tizimi xozirgi kunda 6 ta 
asosiy yo‘nalish bo‘yicha tashkil etilmoqda: 
1.
Toshkent-CHimkent-Taraz-Olmota-Xorgos; 
2.
CHimkent-Qizilo‘rda-Aktyubinsik-Uralsk-Samara; 
3.
Olmota-Qaraganda-Ostona-Petropavlovsk; 
4.
Astraxan-Atirau-Aktau-Turkmaniston chegerasi; 
5.
Omsk-Pavlodar-Semipalatinsk-Maykapchagay; 
6.
Ostona-Kostanay-CHelyabinsk-Ekaterinburg. 
Tranzit yuk tashish O‘rta Osiyo, Rossiya va Xitoy davlatlari orqali amalga 
oshiriladi. Yuqorida ko‘rsatilgan 6 ta yo‘nalishning uzunligi 8,3 ming km yoki 
taranzit koridorlarining 67% ini tashkil etadi. Yo‘nalishning 94% qismi 
asfaltobeton va qora qorishmali yo‘l qoplamalaridan iborat. Bu ko‘rsatkich-lardan 
shu narsani ko‘rishimiz mumkinki Qozog‘iston davlatida ichki va tashqi yuk 
tashish tizimi xududdan kelib chiqqan holda yo‘lga qo‘yilgan. Demak, xorij 
tajribasi misolida o‘rgangan Qozog‘iston davlatining yo‘l xo‘jaligi va uning 
faoliyati, tarixi, transport tizimi, “Transport infratuzilmasini rivojlantirish va 
transport kommunikatsiya vazirligi” ning boshqaruv tizimi va tuzulmasi bugungi 
hamda kundagi xalqaro va ichki yuk tashish tizimining xolatini ko‘rib chiqdik va 
o‘zimizga tegishli xulosalarni chiqardik. 
Ushbu bobda umumiy foydalanuvdagi avtomobil yo‘llarining ijtimoiy-
iqtisodiy o‘rni va ma'muriy ahamiyatiga ko‘ra turlanishi, avtomobil yo‘llari 
tarmog‘ining turkumlanishi ahamiyati va texnik toifalari avtomobil yo‘llari 
boshqaruvining tashkiliy-uslubiy asoslari va xorij tajribasi o‘rganilgan va 
yoritilgan. Yo‘l qadim zamonlardan beri jismoniy shaxs, tashkilot, shahar, 
mintaqa, mamlakatlar o‘rtasida savdo munosabatlarini amalga oshirish va muloqot 
sifatida xizmat qilib kelayotganligi va bugungi kunda yo‘lning ahamiyati yanada 

---

kengayganligini alohida ta'kidlashimiz mumkin. Yo‘l bu hayotni ta'minlash 
vositasidir, yo‘l qadim zamonlardan beri jismoniy shaxs, tashkilot, shahar, 
mintaqa, mamlakatlar o‘rtasida savdo munosabatlarini amalga oshirish va muloqot 
sifatida xizmat qilgan. Infratuzilmani barpo etishni jarayon sifatida tushunish 
uchun har qanday jarayonni bir uslub orqali tushunishga tengdir, ya'ni uning tarixi 
va qonunlarini kuzatishdir. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv 
tizimi rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi va aynan yo‘l 
tizimida boshqaruv qay tarzda tashkil qilinganligi va boshqaruvning texnik va 
iqtisodiy tomondan tashkil qilinganligi, boshqaruv usullari, uslublari ko‘rsatib 
o‘tilgan. Boshqaruv obyekti va subyekti bilan mulkiy munosabati, bu tizimning 
elementlarini yo‘l qurilishidagi o‘zaro bog‘liqligini, tarmoqni boshqarishning ilmiy 
asoslarini, yo‘l qurilish tashkilotlarini boshqarish, yo‘l qurilishi ishlab chiqarishini 
boshqarish, yo‘l qurilishida boshqaruv umumiy, maxsus va yordamchi boshqaruv 
vazifalarini qay tarzda amalga oshishi ta'kidlab o‘tilgan. Yo‘l qurilishi tizimida 
moliyaviy mexanizmni to‘g‘ri tashkilashtirish, yo‘l qurilish sohasiga ajratilgan pul 
mablag‘larini taqsimlash jarayonini samarali tashkil etish, ularni moliyalashtirish 
va nazoratni olib borish. Korxonalarining moliyaviy-iqtisodiy faoliyatini 
muvofiqlashtirish masalalariga alohida to‘xtalib o‘tilgan [14]. 

---