З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B
Yüklə 41,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §5. Çuqunun istehsalı
- Yoxlama üçün suallar
40 §5. Çuqunun istehsalı Metallar texnologiyasının metal və ərinti istehsalı üsullarının öyrə nil məsi ilə məşğul olan sahəsi metallurgiya adlanır. Metalların ümumi təsnifatına uyğun olaraq, metallurgiya qara metallar və əlvan metallar metallurgiyasına ayrılır. Əvvəlki dərslərdən bilirik ki, qara metallardan maşınqayırmada geniş isti fadə olunur. Qara metallar təbiətdə geniş yayılmış və yüksək fizikimexaniki xassələrə malik olan dəmirin karbonlu ərintiləripolad və çuqunlar daxilidir. Odur ki, texnikada maşın detalları və konstruksiyalarının hazırlanmasında işlə dilən müxtəlif materialları öyrənmək üçün qara metalların əsas növlərinin isteh- sal üsullarını nəzərdən keçirək. Çuqun əldə etmək üçün domna sobalarında emal ediləcək xam materialların qarışığından ibarət olan şixta hazırlamaq lazımdır. Çuqun istehsalı üçün hazırlanan şixta müəyyən nisbətdə götürülmüş dəmir fili zindən,yanacaqdan və fülüsdən ibarətdir. Dəmir filizi müxtəlif dəmir oksidlərindən ibarətdir. Çuqun əldə edilməsi prosesində filizlər dəmir mənbəyidir. Yanacaq ilkin materialların əridilməsi üçün tələb olunan temperaturu təmin edir. Yanacağın karbonu həmçinin dəmir kar bon ərintilərinin tərkibinə daxil olur. Flüs boş süxurların, yəni çuqun əldə etmək üçün lazım olan elementlərin daxil olmadığı birləşmələrin ərimə tempe- raturunu aşağı salmaq üçündür. Çuqun domna sobalarında əldə edilir. Çuqunu konvertorlarda, marten və elektrik sobalarında əridib polad əldə edilir. Yoxlama üçün suallar: 1. Çuqun və polad alınmasının mahiyyəti nədən ibarətdir? 2. Hansı ilkin materiallardan çuqun alınmır? 41 IV FƏSIL POLADLAR §1. Polad istehsalı haqqında ümumi məlumat Tərkibində çoxlu karbon olduğuna görə çuqun özünün az möhkəmliyi və az plastikliyi ilə fərqlənir. Odur ki, tökmə almaq üçün az miqdarda çuqundan isti fadə olunur. Çuqun, əsas etibarilə, polad almaq üçün emal edilir. Poladın tərkibində karbonun miqdarı xeyli azdır, o, çuqundan bu xüsusiy yətinə görə fərqlənir (2%ə qədər). Deməli, polad almaqdan ötrü çuqunun tərkibindən karbonun bir hissəsini xaric etmək lazımdır. Bu, karbonu yandır- maq (oksidləşdirmək) yolu ilə əldə edilir. Karbonla bərabər çuqunun tərki bindəki digər qatqılarsilisium və manqan da yanır. Məlum olduğu kimi, xalis dəmir çuquna nisbətən daha yüksək temperaturda əriyir. Buna görə də oksidləşmə prosesi zamanı metalı maye halında saxlamaq üçün temperaturu yüksəltmək lazımdır. Buna çuqunun tərkibindəki qatqıların yanması nəticəsində alınan istilik kömək edir. Çuqundan polad alınması konvertorlarda, marten və elektrik sobalarında aparılır. Beləliklə, istehsal üsulundan asılı olaraq, poladlar konvertor, marten və elektrik poladlarına ayrılır. Konvertor üsulu ilə poladın alınması oksigenkonvertor Bessemer və Tomas üsullarına ayrılır. Elektrik enerjisi istehsalının artması və enerji sənayesinin inki- şafı son zamanlarda daha keyfiyyətli olan elektrik poladı istehsalını təmin edir. Polad istehsalı üsullarının hamısı ikipilləli sxemə aiddir. Əvvəl çuqun əri dilir və sonra çuqundan polad alınır. Dəmirin birbaşa filizdən bərpa olunması metodu ilə poladın birpilləli sxemlə alınması sahəsində tədqiqat işləri aparılır. Filiz yumruları və dəmir filizi parçaları bunun üçün xammal kimi, təbii qaz, maye və bərk yanacaq isə bərpaedici rolunu oynayır. Şaxtlı, fırlanan sobalarda, reaktor- larda, konveyer maşınlarında metallaşmış xammal alınır ki, bu da sonradan elektrik sobalarında əridilib emal edilir. Yoxlama üçün suallar: 1. Poladın çuqundan fərqi nədən ibarətdir? 2. Poladın alınması prosesi necədir və hansı polad istehsalı üsulları vardır? 42 §2. Polad istehsalında Bessemer və Tomas üsulları Bessemer üsulunda polad konvertorda istehsal olunur. Konvertor (şəkil 15, a) içəridən turş odadavamlı materialla hörülmüş armudu formalı qabdan ibarətdir. Konvertorun dibində bir sıra kiçik deşiklər vardır, bu deşiklər hava qutusundan 1,5·1052,5·105 Pa (1,5=2,5 KQ/sm 2 ) təzyiq altında hava verilir. Konvertora maye çuqun tökülür. Bunun üçün konvertor üfüqi vəziyyətə (şəkil 15, b) gəti ri lir. Bu halda konvertorun dibindəki deşiklər çuqunun səviyyəsindən yuxarida olur. Doldurulduqdan sonra konvertor çevrilərək şaquli vəziyyətə gətirilir. Bu zaman avtomatik olaraq hava əridilmiş çuqunun bütün qalığından keçir. Havanın oksigeni dəmir ilə birləşərək dəmir 2oksidi əmələ gətirir ki, bu da maye metalda həll olur. Şəkil 15. Konvertorun sxematik quruluşu Eyni zamanda çuqunun digər tərkib hissələri də oksidləşir. İlk növbədə sili- sium, sonra manqan və nəhayət, karbon yanır. Çuqunun tərkibindəki karbonun yanması ilə istilik udulur (şəkil 15). Əgər istilik itkisi kompensasiya edil məzsə, metal donar və ondan hava keçməz. Tələb olunan istilik qatqıları ilk növ bədə silisiumun yanması hesabına ayrılır. Alınan istilik əridilmə zamanı çuqunun nəinki maye halda qalmasına, hətta onun temperaturunun yüksəl dil məsinə də kifayət edir. Bessemer üsulu ilə polad istehsalında əlavə yanacağa ehtiyac qal- mır. Silisium və manqan yanıb qurtar- dıqdan sonra konvertordan qığılcımlar çıxır (qığılcım dövrü 78 dəq. davam edir). Karbon yandıqca gözqamaşdırıcı ağ alovla yanmağa başlayan dəm qazı ayrılır (alov dövrü 810 dəq. davam edir). Axırda alov qısalır və qonur tüstü alınır (qonur tüstü dövrü 34 dəq. davam edir), bu bessemerləmənin bitdi- yini göstərir. Havanın üflənməsi saxla- nılır, kon vertor çevrilir və alınmış metal çalovlara boşaldılır. Silisium, manqan və çuqunun tərkibində olan elementlərin oksidləri öz aralarında və konvetor divarının materilalı ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək posa əmələ gətirir. Bessemer üsulu ilə polad istehsalının bir sıra qüsurları vardır. Bu üsulda polad skrapdan (metal qırıntılarından və tullantılarından) istifadə etmək olmur. Qatqıların oksid ləş məsi geniş səthdə getdiyinə görə bessemerləmə üsulu sürətlə gedir. Bu isə polad alınması prosesinin idarə olunmasını və təmizlənməsini çətin ləşdirir, nəticədə konvertorda yüksək keyfiyyətli polad almaq mümkün olmur. Bundan başqa, bessemerləmədə xeyli miqdarda metal itkisi əmələ gəlir. Fosforlu çuqundan polad emal etmək üçün konvertorun gövdəiçi hörgüsü əsas odada- vamlı materialdan düzəldilir. Poladın belə istehsalına Tomas üsulu deyilir. Tomaslamada konvertora maye çuqunla bərabər, çuqunun kütləsinin 1218%i Yüklə 41,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|