natijalari shuni ko‗rsatadiki, ya‘ni bioxilma-xiltrofik guruhlar va ekotizim
turlari bilan izchil bog‗lanadigan ekotizim jarayonlariga umuman olganda
ijobiy, ammo to‗ldiruvchi ta‘sir kщrsatadi. Bu munosabatlar asosiy ta‘sirga
qaraganda deyarli ikki barobar kuchli to‗ldiruvchi ta‘sir va asosiy ta‘sir
birikmalari oraqali kuzatiladi. SHu bilan birga, turli ekotizimlar kamdan-kam
xollarda eng yaxshi yagona turga qaraganda sezilarli darajada yaxshi faoliyat
ko‗rsatadi, kamida qisqa muddatga. Uzoq muddat davomida esa bioxilma-xillik
moliyaviy investitsiyalarning turli xujjatlaridagi keltirilganxavf tarqalishi
afzalliklari kabi sug‗urta qiymatini ta‘minlab berishi mumkin. Izlanishning
dastlabki bosqichlarida qisqa muddat ichida ko‗plab tadqiqotlar olib borilganligi
va bir vaqtning o‗zida barcha muhim ekotizim faoliyatilariga diqqatni
qaratmasdan,balki yagona ekotizim jarayonlarini izolyasiya xolatida o‗rganishga
e‘tibor jalb qilinganligi sababli bioxilma-xillik natijalarining ekotizim
faoliyatiga bo‗lgan ta‘siriga etarlicha baho berilmagan bo‗lishi mumkin.
Tadqiqotning keyingi bosqichining bir qismida bioxilma-xillik afzalliklarining
xaqiqiy hayotga tadbiq etilgan tajribalarda aks etganligigae‘tibor qaratilgan.
Darvin o‗zining ―Turlarning kelib chiqishi‖ kitobida dastlab shunday taxmin
qilgan edi, ya‘ni agar nishalartur tanqisligi sezilayotgan guruxlarga qaraganda
xar-xil turlarga ega bo‗lgan guruxlarda bilan ta‘minlansabioxilma-xillikdagi
o‗zgarishlar ekotizim faoliyatiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin degan edi.
Biz ekotizim faoliyati so‗zini ekotizim doirasida amalga oshiriladigan barcha
biogeokimyoviy jarayonlarni qamrab oluvchi umumlashtiruvchi atama sifatida
ishlatamiz, masalan, birlamchi ishlab chiqarish. Ma‘lum bo‗lishicha, bu
atama1990 yil boshlariga qadar unitilgan ko‗rinadi, lekin aynan o‗sha
muloxazalar,baliq turlarining xar-xil aralashmasi mexnat unumdorligini yanada
oshish kerakligi ko‗zda tutilgan vaqtgacha, ya‘ni, to 20 asr o‗rtalarigacha
muhokama qilinib kelingan. Taxmin qilinadiki, baliq ishlab chiqarish nishalar
soni o‗sishi bilan oshadi....va shubxasiz, nishalar sonining ortishi baliq
turlarining ko‗payishi bilan ortadi. Haqiqatdan xam, bu ikkala tadqiqot ushbu
bog‗liklikni qo‗llab-quvvatlash uchun xatto ma‘lumotlarni xam taqdim etishdi.
1992 yilda Rio shaxrida o‗tkazilgan Er sammitida antropogen xilma-xillikning
ta‘siri xaqidagi umumiy qiziqishgamunosabat bildirilgan bir paytda, bioxilma-
xillik xaqidagi Konvensiya 150 mamlakat raxbarlari imzosi bilan ish boshlagan
edi. Barqaror rivojlanishni rag‗batlantirish va bioxilma-xillikni muxofaza qilish
uchun mo‗ljallangan ushbu xalqaro shartnoma antropogenik bioxilma-xillikning
yo‗qolib ketishi insoniyat uchun jiddiy zararli ta‘siri bo‗lishi mumkinligini
isbotlovchi siyosiy qabul qilingan dalildir. Rioshaxrida va Konvensiyada
ta‘kidlab o‗tilgan muammolar bioxilma-xillikdagio‗zgarishlarning ekotizim
faoliyatiga bo‗lgan ta‘sirini va bunday o‗zgarishlarning insoniyat uchun
ahamiyatini anglab etish barobaridaekologlarni yangi ilmiy qiziqishlarga va
birgalikdagi xarakat qilishga undaydi. O‗n yildan oshiq muddatda olib borilgan
tadqiqotlarhozirgi kunda bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati o‗rtasidagi
bog‗liqlikka asoslangan mexanizmlarga yuqori darajada e‘tiborqaratilgan
muxokamani o‗z ichiga olgan xoldanashr qilingan. Natijalarning birinchi
dekadasini meta-analiz bo‗yicha taxlil qilish ikkalasini xamaniqlashga yordam
beradi: o‗ziga xos hususiyatini va mexanizmini.
8.2.Xilma-xillik va barqarorlik
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyatining o‗rtasidagi bog‗liqlikni o‗rganishdagi
asosiy yondashuvlardan biri bu laboratoriya va yoki dala sharoitida
sintezlashgan model organizmlarni yig‗ish orqali bioxilma-xillikni bevosita
boshqarishdir.
Muqobil yondashuv esa tabiiy organizmlar guruhlaridan turlarni ajratib olishdir.
Uchinchi, bu boshqaruvsiz yondashuvbo‗lib, bunda bioxilma-xillik va ekotizim
faoliyati o‗rtasidagi bog‗liqlik xaqida qanday qilib bu ikkala bog‗liqlik o‗simlik
va xayvonot olamida o‗zaro munosabatda bo‗lishi mumkinligini kuzatgan
xoldaxulosa qilishdir. Bu uchchala yondashuv o‗ziga yarasha afzalliklarga va
noqulayliklarga ega. Ushbu bo‗limda biz diqqatimizni turli xilma-xillikdan
namuna organizmlarni yig‗ishga qaratamiz. Tadqiqotning birinchi dekadasidagi
meta-analiz bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati o‗rtasidagi ijobiy bog‗liqlik
(masalan, 2 rasm) bu quruqlikda xam suvda mavjud bo‗lgan trofik guruxlar
(avtotrofik organizmlar,o‗txo‗rlar, o‗likxo‗rlar va yirtqichlar) o‗rtasida sezilarli
darajada izchil bog‗langannamunadir. SHuningdek, bioxilma-xillik va ekotizim
faoliyati o‗rtasidagi bog‗liqlik umuman olganda to‗ldiruvchi bo‗lib hisoblanadi,
shuningdek,
tasodifiy
bioxilma-xillikning
yo‗qolib ketishi ekotizim
faoliyatibo‗lgan ta‘siri dastlab sust bo‗ladi, ammo keyinchalik tezlashadi.
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati ustidagi izlanishning birinchi bosqichida
umumiy qonuniyatlarni (bioxilma-xillik o‗zgarishlarning ekotizimga ta‘siri
bormi yoki yo‗q), shuningdek, tajriba uchun turli darajalarni yaratish maqsadida
tasodifiy yig‗ib olingan turlarni aniqlashga e‘tibor qaratilgan edi.Bu
izlanishning asosiy natijalaridan biri shuni ko‗rsatdiki, ya‘ni,turlar va tur
guruxlari orasidaularning ekotizim faoliyatiga bo‗lgan ta‘siriga ko‗rasezilarli
farq borligi aniqlandi. Bu shuni ko‗rsatadiki, ya‘ni ekotizim faoliyatidagi
bioxilma-xillikning yo‗qolib ketishining sezilarli ta‘siri tabiatdaqaysi turlarning
yo‗qolib ketishiga bog‗liqdir. Tasodifiy hodisalardan tabiatning real xodislari
qarab xarakatlanish tadqiqotning keyingi bosqichining asosiy maqsadi
hisoblanadi.
3.Mexanizmlari
Kirish qismida aytib o‗tilganidek, tadqiqotning dastlabki bosqichlaribioxilma-
xillikdagi o‗zgarishlarning ekotizimga faoliyatiga,ayniqsa turlarning to‗ldiruvchi
darajasiga salbiy ta‘siriningbittagina yo‗nalishini aniqlab beradi (asosan,ko‗plab
foydalanilmagan va bo‗sh nishalarga salbiy ta‘sir qilish orqali). Demak, ko‗plab
xilma-xil guruhlar mavjud nishalarningko‗p qismidan foydalanadi. SHu bilan
birgalikda, yuqorida aytib o‗tilganidek, bioxilma-xilliknoyob turlarning
mavjudligi yoki yo‗qolib ketishi va ularning ekotizim jarayonlariga kuchli ichki
ta‘siri tufayliekotizimga faoliyatiga salbiy ta‘sirini ko‗rsatishi mumkin
(namunalar olish va seleksiyata‘sirlari kabi nomlanadigan); aksariyat xilma-xil
guruxlar ekotizim faoliyatiga kuchli ta‘sir o‗tkazayotgan tur yoki tur
majmualarini qamrab olishga moyildir. YUqorida taxlil qilingan ijobiy
bog‗likliklarningto‗ldiruvchi yoki seleksiya ta‘siri orqali izohlanganligixaqida
Dostları ilə paylaş: |