oxirgi o‗n yil mobaynidakeng miqyosda munozaralar olib borildi. Qo‗shimcha
taqsimlash usullari bioxilma-xillikning ekotizimga ta‘sirining umumiy natijasin
iturlarning va o‗ziga xos turlarning seleksiya natijalariningo‗zaro bog‗liqligidan
yuzaga keladigan qo‗shimcha seleksiyanitaqsimlashga imkon beruvchi
yondashuvlardan biridir. Meta-analiz taxlili orqali shu ma‘lum bo‗ldiki, ya‘ni,
deyarli barcha tadqiqotlar quyidagi natijalarning majmuasi bo‗lib hisoblanadi,
lekin umumiyto‗ldiruvchi ta‘sirseleksiyata‘siriga qaraganda ikki hissa kuchlidir.
YEr usti maxsulotlari biomassasi
To‗ldiruvchita‘sirning seleksiya ta‘sirga qaraganda kuchliroq bo‗lishiga
qaramasdan monokulturalar ko‗ra yaxshiroqular aralashmalar yaratish uchun
etarli darajada kuchli emas (3 Rasm). Xulosa qilib aytganda, bioxilma-xillik va
ekotizim faoliyati o‗rtasidagi bog‗liqlik ijobiy bo‗lishiga va bu bog‗liqlikni
shakllantirishda to‗ldiruvchita‘sirningseleksiyata‘siridanko‗p xissa qo‗shishiga
qaramasdan turli guruxlar umuman olganda alohida turlarga qaraganda yaxshi
shakllanmayapti. SHunga qaramasdan, ushbu natija shu kungacha bo‗lgan
ko‗plab tajribalarning qisqa vaqtda amalga oshirilganligi va natijasiga
bog‗liqdir, chunki bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati o‗rtasidagi bog‗liqlik
bir-birini to‗ldirish hususiyati oshishi natijasida kun sayin oshib bormoqda (3
rasm). SHuningdek, turli guruhlar tarkibidagi eng yaxshi turlar majmuasiga ega
bo‗la turib kamdan kam xollarda monokulturadan ko‗ra yaxshiroq natijaga
erishadi. Bu qisman kuzatiladi, chunki guruxlarda ko‗p xollarda xosildor turlar
emas, balki past ko‗rsatkichki ega bo‗lgan turlar xukmronlik qiladi. Aslini
olganda, 40 oshiq olib borilgan tadqiqotlar shu ma‘lum bo‗ldiki, ya‘ni
guruxlarda monokulturaning o‗rtacha biomassasidan pastroq bo‗lgan,
seleksiyaning salbiy natijasiolib keladigan butun ekotizm samaradorligiga salbiy
ta‘sir ko‗rsatadigan turlar dominantlik qilib kelgan. Ushbu meta-analizni
kelajakdagi tadqiqotlar uchun asosiy natijalaridan biri shundaki, agar
tadqiqotlarning maqsadida bioxilma-xillikning ekotizimga ta‘sirini barcha
natijalari yoritib berish bo‗lsa, unda izlanishlar uchun uzoqroq muddat talab
qilinadi; nima bo‗lganda xam, xozirga paytda amalga oshirilayotgan tajribalar
turlarning tasodifiy yo‗qolib ketishining ekotiziga ta‘sirini etarlicha
baxolab bera
olmayapti.
8.3.Ekotizimning ko‗p yo‗nalishliligi
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati ustida olib borilayotgan ish bilan
birgalikda multitrofik o‗zaro ta‘sirlariostidabioxilma-xillikning faoliyat
ko‗rsatishiga muxim ahamiyat qaratilayotganligi kuzatiladi. Bu erda asosiy
e‘tibor xilma-xillikning axoli zichligiga qarab bitta trofik darajaga bo‗lgan
ta‘sirigaqaratilgan.
Ko‗p xollarda bu yirtqich turlarining xilma-xilligini va o‗ljaning joylashishiga
bo‗lgan ta‘sirini o‗rganishga undaydi. YAqin orada, bioxilma-xillik va ekotizim
faoliyati, shuningdek, yirtqich va o‗lja o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlik ustida olib
borilayotgan ishning asosiy qismlarini bir-biri bilan bog‗lash uchun bir necha
sa‘y xarakatlar amalga oshirildi.
Yirtqich-o‗lja va bioxilma-xillik-ekotizim faoliyati o‗rtasidagi xayratlanarli
farqlardan biri bu ajratilgan turlar orasidagi turlarning o‗zaro ta‘sirlariga tegishli
nisbiy ma‘nodir. Turlarning o‗zaro ta‘siri bioxilma-xillik-ekotizim faoliyati
ustida olib borilayotgan izlanishlarda batafsil ko‗rib chiqilmaydi, holbuki,
yirtqich va o‗lja tushunchalariva ularning o‗zaro bog‗liqligi, shuningdek, bu
qanday qilib o‗lja turlarining xajmiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi xaqidagi bevosita
va bilvosita izlanishlar uzoq tarixiga ega. Masalan, turlararo yirtqichlik, bunda
bitta yirtqich turiboshqa turlarni ovlasa bu tabiatningumumiy o‗zaro
bog‗liqligihisoblanadi va bu yirtqichlar turlari bilandastlabki o‗lja turlari
o‗rtasidagi to‗ldiruvchi ta‘sirning kamayishiga olib keladi. Yirtqich turlar
orasidaxarakatlantiruvchi o‗zaro ta‘sir paydo bo‗lsa teskari ta‘sir yuzaga kelishi
mumkin. Buning tez-tez ta‘kidlanadigan misollardan biri bu birinchi
yirtqichning ikkinchisiga nisbatan ov qilishdan chekinishi ularni 1 sekundga
yirtqichlikka ta‘sirchanroq qiladi.
Masalan, o‗simlik bitlari yaproq yirtqichi kelayotganini sezishi bilan
o‗simlikdan pastga sakrashadidi lekin bu ularga yirtqichlarning erdagi ozuqasiga
bo‗lgan ta‘sirchanligini oshiradi, shunday ekan er usti va yaproq yirtqichlarining
birgalikdagi faoliyati ularning yakka xoldagi faoliyatidan yaxshiroqdir.
Murakkab turlar orasidagi xarakatlantiruvchi va salbiy o‗zaro bog‗liqlik
produtsienlar yoki o‗likxo‗rlar kabi dastlabki asosiy trofik darajalarda yuzaga
kelishi mumkin.
Ekologik barqarorlik odatda ekotizimning uchta asosiy hususiyatidan bittasiga
tegishli bo‗ladi: ekotizimlarhususiyatidagi vaqtinchalik o‗zgarish (masalan,
birlamchi mahsulot) yoki javob (qarshilik) yoki qayta tiklanish (chidamlilik) .
Bioxilma-xillikning inson uchun muhim ahamiyatlaridan biri bu uning ekotizim
jarayonlarini buferlash barqarorligini oshirish uchun bo‗lgan salohiyatidir, ya‘ni,
ekologik o‗zgarishlarga qarshi ishlab chiqarish va
ularni
9-mavzu:
Ekologik xavfsizlik, uzuluksiz rivojlanish, ta‘lim va tarbiya konsepsiyasi
Reja:
1.Ekologik xavfsizlik, uzuluksiz rivojlanish.
2. Davlat ekologik nazorati
3. Ta‘lim va
tarbiya konsepsiyasi
Tayanch iboralar: monitoring, konsepsiya, ekspertiza, ekologik vaziyat.
9.1.Ekologik xavfsizlik, uzuluksiz rivojlanish.
Inson tomonidan yuritilgan xo‗jalik faoliyatining jadal rivojlanishi tabiat
imkoniyatlarini va uning rivojlanish konuniyatlarini xisobga olmay turib, ―XXI asrga yul‖
Rim klubining ishlaridan birida ta‘kidlaganidek, er yuzidagi barcha qarama-qarshiliklar
tuprok eroziyasi, o‗rmonlarning yo‗q bo‗lib ketishi, baliqlarning ortiqcha ovlanishi, kislotadi
yomg‗irlar yog‗ishi, atmosferaning ifloslanishi, ozon qatlamining buzilishi orol bo‗yi
muammolari va xokazolarning yuzaga kelishiga olib keldi.