biologik maxsuldorlik darajasining o‗zgarishida xam namoyon bo‗lmoqda. CHo‗lga aylanib
borish er landshaftining biologik maxsuldorligini pasayishiga olib keladi va buning oqibati
sifatida - axolining ekologik noqulayliklariga, o‗simlik va xayvonot dunyosi turlari
tuzilmalarining qisqarishiga sabab bo‗ladi. Mana shu ko‗rsatkichlar bo‗yicha Markaziy
Osiyoda yangi cho‗llar maydoni deyarli 100 ming km ga ortgan, ba‘zi xududlarning
maxsuldorligi esa 50% gacha kamaygan.
CHo‗lga aylanib borish ma‘lum darajada ijtimoiy-iqtisodiy keskinlikka (chorvachilik
maxsuldorligini pasayishiga va kasalliklar kelib chiqishining o‗sishiga) sabab bo‗ladi.
CHo‗lga aylanib borishning asosiy sababi - suvdan noto‗g‗ri foydalanish va ma‘lum
darajada iqlim o‗zgarishi tufayli xududlar va akvatoriya suv rejimining o‗zgarishi xisoblanadi.
Orol bo‗ylarida, Ustyurt tizimi, Qoraqum va Qizilqum cho‗llarida, Tyan-SHan va Pomir tog‗
yon bag‗irlarida ayniqsa cho‗lga aylanish jarayonlari tez kechmoqda.
Ekin maydonlari, er resurslari doimiy ravishda turli xildagi eroziyalardan
zararlanmoqda, shu jumladan suv erroziyasi - 2790 ming ga (sug‗oriladigan - 339 ming
gektar), shamol erroziyasiga - 20478 ming ga (sug‗ori-ladigan - 2262 ming gektar), bir
vaqtning o‗zida xam suv, xam shamol erroziyasidan 2005 ming ga (sug‗oriladigan -341 ming
gektarda) zararlanadi.
Buxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Farg‗ona viloyatlari va Qoraqalpog‗iston
Respublikasida tuproqning deflyasiyasi eng keng tarqalgan.
Surxondaryo, Toshkent, Namangan va Andijon viloyatlari erlari eng ko‗p darajada
suv eroziyasidan zararlangan, bu xududlarda 50-60% qishloq xo‗jalik maydonlari eroziyaga
duchor bo‗lgan. SHaxar va qishloq axoli turar joylarida 20% dan ortiq xududlarni kuchli suv
bosgan.
Biologik ob‘ektlardan faol foydalanish o‗simliklar va xayvonlar xayot kechirish
sharoitlarining yomonlashuviga, ularning turlari va umumiy sonining kamayishiga olib keldi.
Respublika yovvoyi o‗simliklar dunyosining 3000 dan ortig‗ini oliy o‗simliklar
tashkil etadi, ular orasida ko‗plab endemik va qadimgi o‗simliklar bor. O‗simlik dunyosini
saqlab qolishga mas‘uliyatsiz munosabatda bo‗lish va undan nooqilona foydalanish
o‗simliklar dunyosining keskin kambag‗allashib ketish xavfini yuzaga keltirdi.
Keyingi o‗n yillik davomida ―O‗zbekiston Respublikasi Qizil kitobi‖ ga kiritilgan
noyob va yo‗qolib ketish xavfi ostidagi o‗simlik turlari soni 163 tadan 301 turgacha ortdi
(respublikamiz ja‘mi o‗simlik dunyosining 8%).
O‗rmonzorlarning katta miqdori yo‗qolib ketishi xavotirli xolatdir. Keyingi o‗n yil
ichida o‗rmon xo‗jaliklari tomonidan o‗stirilgan daraxtzorlarning umumiy xajmidan taxminan
124.0 ming ga maydondagi daraxtlar yo‗q bo‗lib ketdi (umumiy maydonning 32%) va
xisobdan chiqarildi.
Archa va to‗qay o‗rmonzorlari ekotizimi eng ayanchli xolatda. Xayvonlarning ko‗p
turlari va soni ancha qisqardi: to‗qay bug‗usi, xongul-arxar, tog‗ echkisi, bug‗u, yovvoyi
chg‗chqa, jayron. Bu esa ular bilan bog‗liq bo‗lgan yirtqichlar, yulbars, qoplon, gepard, qizil
bo‗ri, chiya bo‗ri kabilarning respublika xayvonot dunyosidan yo‗qolib ketishiga sabab bo‗ldi.
O‗simliklar va xayvonlar endemik turkumlaridan menzbir (Angren yassi tog‗liklari) sug‗uri,
tog‗ tekisliklari turlari, inson tomonidan keng o‗zlashtirilgan Amudaryo quyi oqimlaridagi
gidrofil turlari sezilarli jabrga duch kelmoqda. Bundan tashqari 1981 yilda chiqarilgan ―Qizil
kitob‖ ga 161 turdagi xayvonlar kiritilgan bo‗lsa, 2004 yilda bu ko‗rsatkich 184 turni tashkil
etdi, shunga o‗xshash 1991 yilda 163 o‗simliklar turlari kiritilgan bo‗lsa, 1999 yilda 301 turi
qayd etildi.
Muxrfaza etiladigan tabiiy xududlarning mavjud tizimi O‗zbekistonning xayvonot
va o‗simliklarning barcha turlarini qamrab olmagan. Ustyurtda, Qizilqum cho‗llarida, adirli
past tog‗liklarda qo‗riqlanadigan tabiat xududlari mavjud emas.
SHunday qilib, axoli sonining o‗sish sur‘atlarini tartibga solish, ekologik
xavfsizlikni ta‘minlash xamda nooqilona iste‘mol qilish va ishlab chiqarish tizimlarini
qisqartirish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va barqaror rivojlanish bo‗yicha say‘i-
xarakatlar bir-birini to‗ldirish xususiyatiga ega.
Ekologik taxdidlar - bu atrof-muxit axvoliga va insonning xayot faoliyatiga
to‗g‗ridan-to‗g‗ri zarar etkazish yoki bunga sabab bo‗ladigan tabiiy va texnogen
xususiyatdagi xodisalardir.
Ekologik taxdidlar quyidagi darajalar bo‗yicha tasniflanadi: global, mintaqaviy,
milliy, maxalliy (10 rasm).
2. Davlat ekologik nazorati
Ijtimoiy tarakkiyot sharoitida jamiyatning tabiatga ta‘sir kursatishi mukarrardir. Tabiat
insonning moddiy va ma‘naviy extiyojlarini kanoatlantiradigan yagona manba xisoblanadi.
Inson tabiatga ta‘sir kursatmasdan yashay olmaydi. SHuning uchun ishlab chikarishni va
boshka faoliyatlarni shunday tashkil etish kerakki, nafakat odamlarning moslashuvi
chegarasidan chikmasligi, balki shu bilan birga biosfera eng yaxshi xolatda saklanishi kerak.
Inson faoliyatining tabiatni uzgartiruvchi mikyoslarini kursatuvchi kuyidagi
ma‘lumotlarni keltirib utamiz. Eng sunggi taxminiy xisob-kitoblarga kura, insoniyat er
bagridan yiliga 100 milliard tonna tog jinslari kazib oladi. XX asrning oxirlarida esa bu
mikdor olti barobar ortgan. Dastlabki bashoratlarga karaganda, butun dunyo mikyosidagi
sanoat ishlab chikarishi uch marta kupayadi. Uning bunday darajada ortishi esa insoniyatning
butun sivilizatsiyasi un ming yil davomida ishlatganga karaganda turt marta kup yangi xom
ashyo ressrlarini talab etadi. Olimlarning bergan ma‘lumotlariga kura, olingan kazilmalarni
kayta ishlashda ular massasining deyarli tukson sakkiz foizi chikindiga ajraladi va
kazilmaning atigi ikki foizidan ijtimoiy extiyojlarni kanoatlantirish uchun foydalaniladi.
Xozirgi vaktda ishlab chikarish sur‘ati tobora ortib bormokda. Kayta tiklanmaydigan
mineral xom ashyolar iste‘moli xar uttiz yilda ikki barobar ortsa, kazib olinadigan yonilgi
mikdori esa xar un besh yilda ikki barobar kupayadi.
Bugungi kunda sayyoramiz urmonlari xar dakikada 20 gektarga kamayadi. Tropik
urmonlar maydoni xar yili birfoizga kiskaradi. Atmosferadagi kislorod xajmi yiliga 10
milliard tonnaga kkamayadi. XXI asrning urtalarida bu borada kator muammolar kelib
chikishi mumkin. Xozirgi vaktda suv, elektr kuvvati, neft, moy, mineral va organik xom
ashyolar, metall, kumir va boshka tabiiy boyliklardan foydalanishda kuplab isrofgarchilikka
yul kuyilayotgani xech kimga sir emas. Tashish vaktida xom ashyolar kanchalik kam
yukotilsa, tabiat shunchalik kam ifloslanadi. Masalan, kumir, kum-sement va boshkalarni
ochik vagonlarda tashish okibatida katta isrofgarchiliklarga yul kuyiladi, ularning ma‘lum
kismi shamolda uchib ketadi. Afsuski, xozirgi vaktga kadar dunyoning turli burchaklarida
kumir va boshka xom ashyo maxsulotlari ochik vagonlarda tashilib, inson mexnati va
maxsulotlarning bexuda sarflanishi xollari kuzatilmokda.
SHuning uchun fan-texnika tarakkiyoti tabiat boyliklari, materiallar, xom ashyolar,
yonilgi va energiyadan foydalanishni tubdan yashxilashga yunaltirilishi kerak. Barcha
boskichlarda, ya‘ni kazib olish va xom ashyoni kompleks kayta ishlashdan tortib, oxirgi
maxsulotni ishlab chikarish va undan foydalanishgacha bulgan jarayonlarda fan va
Dostları ilə paylaş: |