Zoologiya uzb 2017. indd

138
8.3. Sudralib yuruvchilar sinfi
chuqurga o‘nlab tuxum qo‘yadi va ko‘pincha tuxum 
larini qo‘riqlaydi. 
Tuxumdan chiqqan bolalarini suvga olib boradi. Timsohlar boshqa 
sudralib yuruvchilarga nisbatan murakkab tu 
zilgan. Ularning o‘pka 
bo‘shlig‘i to‘siqlar bilan ko‘plab kame 
ralarga bo‘lingan, yuragi esa 
to‘rt kamerali. Lekin vena va arteriya qoni yurakdan chiqqandan 
so‘ng aralashib ketadi.
Timsohlar terisi yuqori baholanadi. Terisidan chiroyli portfel, 
sumka va oyoq kiyimlari tikiladi. Ayrim mamlakatlarda, masa 
lan, 
Kubada timsohlar maxsus hovuzlarda ko‘paytiriladi.
Sudralib yuruvchilarning kelib chiqishi. Sudralib yuruvchilar qa-
dimda suvda hamda quruqlikda yashovchilardan kelib chiqqan. 
Bundan 300 mln yil oldin yer yuzida iqlimning tobora quruq 
lashib 
borishi ta’sirida suvda yashovchilar quruq iqlimga mos 
lashib borgan: 
ular 
ning terisi qalinlashgan; o‘pkasi kengayib, teri nafas olishda 
ishtirok etmaydigan bo‘lib qolgan. Tuxumlari 
ning po‘sti ham qa-
linlashib, ular quruqlikka tuxum qo‘ya boshlagan. Ulardan hozirgi 
sudralib yuruvchilar paydo bo‘lgan. Suvda hamda quruqlikda yashov-
chilarning boshqa bir qismi o‘zgarib, ulardan hozirgi dumlilar va 
dumsizlar kelib chiqqan.
1. Toshbaqalar kosasi qanday tuzilgan?
2. Cho‘l toshbaqasi qanday hayot kechiradi?
3. Timsohlar suvda yashashga qanday moslashgan?
4. Timsohlarning murakkab tuzilish belgilari nimalardan iborat?
5. Sudralib yuruvchilar qanday kelib chiqqan?
1. Toshbaqalar kosasi:
a) qovurg‘alar, kurak suyaklari bilan tutashib ketgan;
b) qovurg‘alar, bo‘yin va umurtqalar bilan tutashgan;
d) qovurg‘alar, umurtqalar va o‘mrov bilan tutashgan.
2. Timsohlar urg‘ochisi: 
3. Timsohning burun teshigi, ko‘zi:
a) chuqur qazib, tuxum qo‘yadi; 
a) boshidagi chuqurchada
b) turli hayvonlarni ovlaydi; 
   joylashgan;
d) dam oladi. 
b) boshidagi bo‘rtiqda joylashgan;
 
d) boshining oldingi uchida joylashgan.
Timsohlar bilan ular tarqalgan joylar nomini juftlab yozing.
a) Nil timsohi; 
 
1) Amerika;
b) alligatorlar;  
 
2) Hindiston;
d) gaviallar.   
 
3) Afrika.

---

139
41-§. Ko‘k kaptarning tashqi tuzilishi
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Toshbaqalar, kosa-qalqon, O‘rta Osiyo toshbaqasi, dengiz toshbaqasi, botqoq 
toshbaqasi, terili toshbaqa, timsohlar, Nil timsohi, alligatorlar, gaviallar.
Jumboqni yeching. Timsohlarning yuragi 4 kamerali bo‘lsa-da, u yerda arteriya 
va vena qonlari aralashmaydi. U holda nima sababdan qon tomirlari uning 
tanasiga aralash qon olib keladi?
Quyidagi topishmoqlarda qaysi turkumga mansub hayvonlar tasvirlangan?
42. Usti tosh, osti tosh. 
 
43. Emaklagan toshni ko‘r,
   O‘rtasida chandir bosh.   
   Toshdan chiqqan boshni ko‘r.
Tasdiqlovchi javoblar: 1d, 2a, 3b.
Juftlab yozish javoblari: a-3; b-1; d-2.
8.4.
 
QUSHLAR SINFI
Qushlar  –  havo muhitiga moslashgan issiqqonli hayvonlar. 
Tanasi pat bilan qoplangan. Suyaklari yengil, naysimon suyaklar-
ning bo‘shlig‘iga havo to‘lgan, jag‘lari muguz tumshuqqa, oldingi oyoq-
lari qanotga aylangan. Ular tanasining harorati tashqi muhit haroratiga 
bog‘liq bo‘lmaydi. Nafas olishda o‘pka bilan birga havo xaltachalari 
ham ishtirok etadi. Yuragi to‘rt kamerali, issiqqonli hayvonlar tuxum 
qo‘yib ko‘payadi.
Qushlarning tuzilishi ko‘k kaptar misolida o‘rganiladi.
41-§.    
Ko‘k kaptarning tashqi tuzilishi
Gavda bo‘limlari. Kaptarning gavdasi bosh, bo‘yin, tana va oyoq-
lardan iborat (80-rasm). Uncha katta bo‘lmagan yumaloq boshi uzun 
va juda hara katchan bo‘yin orqali tanaga tutashgan. Tumshug‘i usti-
da burun teshigi, boshining ikki yonida ko‘zlari, ulardan orqaroqda 
quloq teshiklari joylashgan. Qushlar uchayotganida yoyilgan qanotlar 
ko‘tarish yuzasini hosil qiladi (81-rasm). Qushlar oyoqlarining past-
?!

---

140
8.4. Qushlar sinfi
ki qismi – iligi va barmoqlari mu 
 
guz tangachali dag‘al teri bilan 
qoplangan. Kap 
tar faqat oyo 
 
 
g‘iga tayanib yerda yuradi.
Tana qoplag‘ichi. Qushlar terisi pat bilan qoplangan. Patlar tu-
zilishiga ko‘ra kontur patlar va parlarga bo‘linadi. Kontur patlar 
vazifasiga binoan kontur-qoplag‘ich (tana yuzasidagi patlar), qoqish 
(qanotlar), boshqarish (dum), momiq patlarga ajratiladi. Pat ingichka 
va qattiq o‘zakdan hamda uning ikki tomonida joylashgan keng va 
yumshoq yelpig‘ichdan iborat. Pat yelpig‘ichi o‘zakdan chiqib, ket-
ma-ket ikki marta shoxlanadigan muguz o‘siqchalarning qalin to‘ri-
dan hosil bo‘ladi. Pat o‘qining pastki yelpig‘ichsiz uchi teridagi pat 
xaltasiga kirib turadi. Pat o‘zagidan chiqadigan 1-tartib o‘siqchalar 
o‘zaro parallel joylashgan. Har bir o‘siqchaning ikki yonida yanada 
ingichkaroq 2-tartib o‘siqchalar joylashgan. Bir-biri ning ustiga tushib 
turadigan yondosh o‘siqchalar juda mayda ilgakchalar yordamida 
qo‘shilib ketgan (82-rasm). Patlar yengil, egiluvchan va deyarli havo 
81-rasm. Kaptar 
qanotining tuzilishi: 
1 – yelka suyagi; 2 – bilak 
suyagi; 3 – panja suyaklari; 
4 – muskullar; 5 – bi rinchi 
tartib qoqish patlari; 6 – 
ikkinchi tar tib qoqish patlari
1
2
3
4
5
6
1
11
10
9
2
3
4
5
8
7
6
80-rasm. Kaptarning tashqi tuzilishi: 
1 – bosh; 2 – bo‘yin; 3 – qanot; 4 – dum; 5 – ustki tumshuq;
6 – ostki tumshuq; 7 – til; 8 – burun teshigi; 9 – quloq teshigi;
10 – barmoqlar; 11 – ilik

---