Geologiya kk
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
Shunday harakatlarga ega bwlgan passat, musson, briz va tsiklon havo oqimlari (shamollar) er sharidagi quruqlik, dengiz va organik dunëga fizik, ximik ta`sir etadi va ularni harakatga keltiradi, bir holdan ikkincha holga wtishiga doim ërdam beradi. Shamolning geologik ishi. Yuqorida bahs etilgan atmosfera temasida er sharida havoning harakat etish sabablari aytib wtilgan edi. Emirilgan jinslarni bir joydan ikkinchi joyga olib boruvchi kuch shamoldir. Shamol er sharining tuzilishiga va quruqlik hamda dengizning tarqalishiga qarab, uning hamma erida paydo bwladi. Shamolning geologik ishi asosan mana bulardan: deflyatsiya (uchirish), akkumulyatsiya (twplash) va korroziya - emirish (wyish, silliqlash) dan iborat. Deflyatsiya. Shamol faqat tekis erlardagi jinslarni uchirib gina qolmasdan, barcha wnqqir- chwnqirlarga, qoya toshlarning hamma kamarlariga kirib borib, emirilgan mayda jinslarni ham uchirib ketadi. Bu hodisa - deflyatsiya deyiladi. Deflyatsiya swzi latincha bwlib, uchirish demakdir. Shamol tog` jinslari darzlariga, kovaklariga kirib, bunda mexanik, fizik, ximik protsesslar natijasida maydalangan jins bwlaklarini uchiradi. Diflyatsiya protsessi, nurash va boshqa ekzogen protsesslar birga yaqin bog`langan bwladi. Deflyatsiya protsessi yuqorida ayganimizdek chwl erlarda katta kuchga ega bwlibgina qolmay, dengiz ëki ketadi. Er yuzasiga yaqin joylardagi bwsh jinslarni shamol uchirib ketadi, uning wrnida hovuzsimon rel`ef hosil bwladi. Bunday joylao eol (shamol)
botqoqliklar hosil bwlishi mumkin. Kwpincha chwllarda bunday joylashda loyqa twplanib, ëzda qurib qoolib ërilib-ërilib ketadi va bu erlar taqir deb ataladi. Korroziya. Korroziya swzi latincha (c944as7s) bwlib, silliqlash, wyish, tekislash demakdir. Shamol qum donachalarini uchirsa, qattiq tog` jinslariga uriladi va ularning shamolga qarshi tomonini qiradi, wyadi, silliqlaydi. Shamolning ana shu bajargan geologik ishiga korroziya deyiladi. Barxanlarning vujudga kelishi shamol kuchiga bog`liq bwlib, qum avvalo ma`lum bir narsaga (wsimlik, tosh bwlagiga) urilib twplanadi va bu qum uyumlaridan barxanlar hosil bwladi. Bundan tashqari, shamolning kuchi kamayishi bilan chiziqda qator barxanlar hosil bwladi. Barxanlarning balandligi 2 m dan 30 m gacha, ba`zan 50-100 m gacha etishi mumkin. Barxanlar siljib ham turadi, masalan 1 yilda wrta hisobda 2-10 m gacha, ba`zi hollarda 100-150 m gacha siljiydi. Dengiz, kwl va darë sohillariga twlqin chiqarib tashlagan qumlarni shamol uchirib, quruqlik ichkarisiga olib ketishi va sohil bu`ylab ëtqizishi mumkin. Dengiz ëki darë bwyidagi qum temalari
Shamol keltirgan ëtqiziqlar eol ëtqiziqlari deyiladi. Eol ëtqiziqlari wz xususiyati va shakli bilan boshqa chwkindi jinslardan farq qiladi. Chwllarda hosil bwlgan eol ëtqiziqlari kesik kwrinishda qiyshiq, ëtiq, linzasimon, gorizontal, qiya va biri ikkinchisiga qarama-qarshi ëtuvchi qat-qat shaklni hosil qiladi. Eol ëtqiziqlariga qumdan tashqari, tabiatda keng tarqalgan lëss (soz tuproq) ham kiradi. Lëss sarg`ish ëki och sariq rangli, kal`tsiy karbonatga boy mayda donador chwkindi tog` jinsidir. Lëss mayda chang (neolit) zarrachalaridan (diametri 0,05-0,005 mm) va bir oz gil zarralardan (diametri 0,005 mm dan kichik) tashkil topgan. Samaldin buziwshi jumisi.
1. Deflyatsiya taw jinislarinan mayda tuyirshiklerdi ushiriw 2. Koroziya taw jinislari betin buziw yamasa tesiw. Ekinshi qa`siyeti ol samal buziw jumis ta`sirinde jemiriw protsessi iske asadi. Olar deflyatsiya oblastlarinda payda boladi. Kishi ha`m orta siniqli materiallardin orin ozgeriui samal ushiriw kushine tiykarlang`an. Bul ushiriw tolqimali ha`m sekirmeli boladi. Mayda tuyirshikler g`000-g`o`00 m biyliklikte a`o`-g`0 m/sek tezlikte jiynaladi. Samal tasiwshi jumisi sholistan ha`m yarim sholistanda ushiraydi Aziyada qaraqum, Afganets samal tasiwshi jag`dayinda issi hawa vint ta`rizli jog`arig`a ko`teriledi. Olar kop mug`darda shan` qum saz ha`m t. b tuyirshiklerdi tasiydi. Ayirim samallar 3 kunge shekem oz kushin jag`altpaydi. 3. Jiynawshi akkumulyativ taw jinislari katlamlarin payda etiw qa`siyeti. Bul ha`reket ushiriw oblastinan alip kelingen mayda siniqli taw jinislarinan taza taw jinislarin payda etedi. Samal akkumulyativlik qa`siyeti eolli qatlamlardi payda etip, mina rel`ef formalarin kaliblestiredi 1. Tiykarg`i rel`ef formasi 2. Qum materialinnan jiynalg`an relef formasi 3. Samal rejimi ha`m esiu kushinen payda bolatin relef formasi 4. Samal jollarda bo`get retinde turg`an denelerden ibarat bolg`an relef formasi Rel`efke samaldin geologiyaliq ta`siri na`tiyjede barxanlar, takirlar, dyunalar xam less shanli katlamlar payda boladi. 1. Barxanlar uzinlig`i u`00 m biyikligi g`0-q0 m payda boladi a`o`-qo` 1. Taqirlar 2. Dyuna teniz jag`alawinda payda boladi. Olardin` biyikligi g`00 m. 5. Shan`li rel`ef formasi lWs Samaldin tiykargi geologiyalik jumisinin xareketi sholistanlardi payda etiu, kozgaltiu x.t. b esablanadi. Sholistannin tu`rleri 1. Tasli sholistanlar 2. qumli sholistanlar 3. Sazli sholistanlar 4. Tasli sholistanlar, kebirli sholistanlar qizil qum biyikligi a`o` m
Tayanish tu`sinikler Hawa. (Jer atmosferasin payda etetug`in gazlerdin` ta`biyg`iy qosindisi bolip, jer betinin` qasindag`i qurg`aq hawanin` 78,09O` azot, 20,95O` kislorod, 0,93O` argonnan ha`m 0,03O`ti ko`mir qishqil gazdan turadi). Hawa massasi. Qa`liplesken rayoni menen baylanisli belgili bir uliwma qa`siyetlerge iye troposfera qabatindag`i hawanin` u`lken ko`lemi. Hawa ag`imi. (Troposfera menen stratosferada kelip shiqqan ha`m ken` maydandi o`z ishine alatug`in samallardin` sistemasi). Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|