Geologiya va geoinformatsion tizimlar fakulteti geologiya kafedrasi

Graptolitlar sinfi.

Graptolithina (yunoncha Graptos - chizilgan, tithos - tosh) Graptolitlar qirilib ketgan, faqat koloniya holda yashagan organizmlardir.

Skeleti skleroprotein - uglevodli polimer tarkibli. Graptolitlar koloniyasi turli shaklda bo‘ladi. Grapolitlar (daraxtsimon koloniyali) bentos (yopishib yashovchi) hayot kechirgan, ba’zilari plankton holda yashagan. Psevdoplankton turlari ham mavjud. Graptolitlar asosan gilli slanetslarda, ba’zan qumtosh va ohaktoshlarda uchraydi. Agar graptolitlar keng tarqalgan bo’lsa, ular graptolitli slanetslami hosil qilgan.
Graptolitlarmng hayvonot dunyosida tutgan o‘rni ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lmoqda, ba’zilar ularnii otuvchilar tipi sinfi deb qarashsa, boshqalar gidroid poliplarning bir sinf deb qarashgan, uchinchi guruh olimlar ularni mishankalar bilan bitta guruhga kiritgan. Lekin ohirgi fikrga asosan graptolitlar pterobronxiyalar bilan o‘xshash deyilgan. Graptolitlar bilan pterobronxiyalarni o’xshash belgilari:

1. 
   Skeleti skleroprotein tarkibli.
   

2) Yacheykalari lentasimonyarim halqachalardan tuzilgan bo‘lib, zig-zag asosida joylashgan.
3) Kurtaklanishining spetsifik xarakteri.

Bu belgilarning o‘xshashligi graptolitlarni chalaxordalilar (he michordata) tipigakiritishga asos bo’ladi.

Hozir ular Graptolitthina sinfi deb o'rganilgan.
Bu sinf 2 ta kenja sinfga bo'iinadi:
Stereostolonata (€2-C)
Graptoloidea (O-D)
Axonophora turkumi (o‘qlilar) Axonolipa turkumi (o‘qsizlar) Graptolitlar o‘rta G paydo bo‘lib S da qirilib ketgan.

Qazilma holatida chala xo’rdalilar yomon saqlanib qolgan. Ichak orqali nafas oluvchilarning topilmalari juda kam uchraydi va faqat lagerstettlardan ma'lum. Shunday qilib, O'rta kembriy Burges slanetsining bir nechta turlari ushbu sinfga tegishli bo'lishi mumkin.

Chala xo’rdalilar tipining kelib chiqishi haqida qisqacha ma’lumot.
Ichak nafas oluvchilarning birinchi vakili 1821 yilda Rossiyaning "Rurik"kemasida suzib yurgan O. E. Kotzebue ekspeditsiyasining shifokori I. F. Eschsholtz tomonidan kashf etilgan. Tinch okeanidagi Marshall orollari hududida u Ptychodera flava deb nomlangan va o'ziga xos va juda g'ayrioddiy holoturiya sifatida qabul qilingan yirik qurtga o'xshash hayvonni topdi.

Biroz vaqt o'tgach, 1829 yilda O'rta er dengizida italiyalik olimlar Balanoglossus clavigerusni topdilar. Ushbu g'ayrioddiy hayvonlarning topilmalari zoologlarning katta e'tiborini tortdi. O'tgan asrda zoologlarning aksariyati, hatto V. Knekental (V. Kukenthal) kabi yirik olimlar ularni qurtlar deb tasniflashgan. A. Agassiz (A. Agassiz), masalan, balanoglossni nemertinlar va qurtlar orasidagi o'tish shakli deb taxmin qilgan. Boshqalar ularni shunchaki tana segmentlari kam bo'lgan qurtlar deb adashtirishdi.

Bu nuqtai nazar juda uzoq davom etdi. Hatto eng yirik rus zoologi va embriologi A. O. Kovalevskiy (1866), balanogloss anatomiyasini batafsil o'rgangan va undan boshqa umurtqasiz hayvonlar orasida hech qanday o'xshashligi bo'lmagan va chordatlarning belgilaridan biri bo'lgan bunday turdagi mutlaqo g'ayrioddiy Gill apparatini topgan.

Ichakdan nafas oladigan lichinka-suvda erkin suzuvchi tornariya ham uzoq vaqtdan beri fanga ma'lum bo'lgan. U 1850 yilda I. Myuller tomonidan kashf etilgan. Ammo uning umumiy ko'rinishida u echinoderma lichinkalariga shunchalik o'xshashki, u uzoq vaqt davomida ba'zi dengiz yulduzlarining lichinkasi hisoblangan.
Va faqat 1870 yilda yana bir ajoyib rus olimi A. O. Kovalevskiy va I. I. Mechnikov tornariya balanoglossning lichinkasi ekanligini isbotladi.
Ushbu sinflarning turlari tashqi ko'rinishi, ovqatlanishi va turmush tarzi jihatidan bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Graptolit sinfining qoldiqlari o'rta kembriy-uglerod konlaridan ma'lum.
Dunyo bo’yicha 130 dan ortiq zamonaviy turi mavjud.
Chalaxordalilar Ilgari xordalilar kenja tipi sifatida qaralgan. Xordaga oʻxshash organ — notoxordasi, jabra yoriqlarining boʻlishi bilan xordalilarga oʻxshab ketadi. Chalaxordalilar 2 yonlama simmetriyali, selomik hayvonlar. Gavdasi 3 boʻlim: xartum, yoqacha va tanadan iborat. Har bir boʻlimning oʻz sellomik xaltasi boʻladi. Notoxorda — ichakning uchi berk oʻsimtasi Xartum uchun tayanch vazifasini bajaradi. Halqumda jabra yoriqlari joylashgan.
Qon aylanish sistemasi organlari boʻylama orqa va qorin qon tomirlaridan iborat. Orqa qon tomirining notoxorda ustidagi qismi kengayib, lakunar yurakni hosil qiladi. Nerv sistemasi teri epiteliysida joylashgan boʻlib, yoqacha bilan tanasi oʻrtasidagi nerv halqasi va u bilan bogʻlangan orqa hamda qorin stvollaridan iborat.
Ayirish organlari — juft selomoduktlar xartumda va yoqachada joylashgan. 2 sinfi: ichak bilan nafas oluvchilar va qanot jabralilar bor.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Qo‘shoqov A.R. Poleontologiya. (Matn): o‘quv qo‘llanma/A.R.Qo‘shoqov, M.M.Qurbonova. - Т.: “Go To Print’' nashriyoti, 2020.
   
2. 
   A.R.Qo’shaqov Paleontologiya.Toshkent-2005
   
3. 
   https://www.geokniga.org
   
4. 
   https://ru.wikipedia.org
   
5. 
   https://dic.academic.ru/
   

https://www.geokniga.org