«Kishilar o’z hayotlarida ijtimoiy jihatdan ishlab chiqarishda muayyan, zarur
o’zlarining irodalariga bog’liq bo’lmagan munosabatlardaishlab chiqarish
munosabatlarida bo’ladilar, bu munosabatlar ularning moddiy ishlab
chiqaruvchi
kuchlari taraqqiyotining muayyan bosqichiga muvofiq keladi. Bu ishlab chiqarish
munosabatlarining yig’indisi jamiyatning iqtisodiy tuzilmasini, real bazisini tashkil
etadi, yuridik va siyosiy ustqurma shu real bazis ustiga quriladi hamda ijtimoiy
ongning muayyan shakllari shu bazisga muvofiq keladi. Moddiy hayotni ishlab
chiqarish usuli umuman hayotning ijtimoiy, siyosiy va ruhiy jarayonlariga sababchi
bo’ladi. Kishilarning ongi ularning borlig’ini belgilamaydi, balki aksincha ularning
ijtimoiy borlig’i ularning ongini belgilaydi. Jamiyatning moddiy ishlab chiqaruvchi
kuchlari o’z taraqqiyotining ma’lum bosqichida mavjud ishlab chiqarish
munosabatlariga yoki – buning yuridik ifodasigina bo’lgan – mulkchilik
munosabatlariga zid bo’lib qoladi; ular shu paytgacha mazkur munosabatlar bag’rida
rivojlanib kelgan edi. Bu munosabatlar ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish
shakllaridan ularning kishaniga aylanadi. Ana shu vaqtda ijtimoiy inqilob davri
boshlanadi. Iqtisodiy asos o’zgarishi bilan butun bir g’oyat katta ustqurmada ham
ozmi-ko’pmi tezlik bilan tub o’zgarish yuz beradi… Ayrim odam haqida uning o’zi
to’g’risidagi fikriga qarab xulosa chiqarish mumkin bo’lmagani singari, bunday
o’zgarish davri to’g’risida ham shu davrning ongiga qarab hukm chiqarish mumkin
emas. Aksincha, bu ongning sababini moddiy hayot ziddiyatlaridan, ijtimoiy ishlab
chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasida bo’ladigan
ixtiloflardan topmoq kerak… Burjua ishlab chiqarish munosabatlari ijtimoiy ishlab
chiqarish jarayonining so’nggi antagonistik shakli hisoblanadi,… lekin burjua
jamiyatning bag’rida rivojlanayotgan ishlab chiqaruvchi kuchlari shu bilan birga bu
antagonizmni yechish uchun moddiy sharoit yaratadi».
Demak, K.Marksning nazariy konsepsiyasida ishlab chiqarish shakli o’zining
maxsus
xususiyatiga, o’zining ichki mantig’iga ega. Ishlab chiqarishning
rivojlanishi bilan yangi munosabatlar kelib chiqadi. Ishlab chiqarish munosabatlari
yig’indisi jamiyatning moddiy bazisini tashkil etadi, unga jamiyat ustqurmasi:
huquq, idealogiya, siyosat, din va boshqalar bog’liq bo’ladi. Huquq, siyosat, din
bazis tomonidan boshqarilib turiladi. Ishlab chiqarish omillari yig’indisi jamiyatning
ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil etadi. Industrial tizimi ishlab chiqaruvchi
kuchlarining muhim elementi deb K.Marks ishlab chiqarish vositalarini, eng avvalo,
mehnat qurollarini, mashina va asbob-uskunalarni hisoblagan. Jamiyatning ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi (ya’ni hozirgi zamon tushunchasida iqtisodiy
o’sish) ishlab chiqarish munosabatlarining (yoki ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning)
takomillashuvini taqozo etadi. U, o’z
navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarining
rivojlanishiga faol aks ta’sir ko’rsatadi, iqtisodiy o’sishiga imkon berishi yoki
to’sqinlik qilishi mumkin. Ijtimoiy organizmning ikki tomoni o’rtasidagi o’zaro
aloqa juda murakkab, ko’p qirrali va ziddiyatlidir. Iqtisodiyot yagona aniqlovchi
omil hisoblanmaydi.
Jamiyatda amal qiluvchi ijtimoiy qonunlar ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan
ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasidagi hamda ideologik va siyosiy ustqurma
bilan bazis o’rtasidagi muvofiqlik tamoyilni ifodalab beradi.
Bunday muvofiqlik
tamoyilning amal qilishi iqtisodiy o’sishga olib keladi, ishlab chiqarish
munosabatlarining iqtisodiy o’sishiga to’sqinlik qilishi esa bunday tamoyilning
buzilganligini bildiradi. Shu bois, K.Marks fikricha, ular ijtimoiy taraqqiyot
dialektikasiga muvofiq o’z o’rnini boshqa
progressiv ishlab chiqarish
munosabatlariga bo’shatib berishi kerak.
Dostları ilə paylaş: