Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning qiymati
uni ishlab chiqarishga
sarflangan
ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o’lchanadi
. Bir turdagi tovarni ishlab
chiqarish uchun turli miqdorda mehnat sarflanadi. Buning natijasida tovarlar har xil
individual qiymatga ega bo’ladi. Lekin qiymat o’zida ijtimoiy mehnatni
mujassamlashtirganligi sababli, uning miqdori individual mehnat sarflari bilan
emas, balki ijtimoiy zarur mehnat bilan o’lchanadi, ijtimoiy
zarur ish vaqti bilan
belgilanadi. «Iste’mol qiymatiga ega bo’lgan qiymat miqdori, – deb yozadi
K.Marks, – uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan
ijtimoiy zarur mehnat miqdori
bilangina
, ya’ni
ijtimoiy zarur ish vaqti bilangina belgilanadi
. Har bir ayrim tovar
o’z jinsidan bo’lgan tovarlarning faqat o’rtacha nusxasi sifatida ahamiyatga egadir».
Ijtimoiy zarur ish vaqti
me’yoriy ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi
mehnat malakasi va intensivligining darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron-bir
tovar tayyorlash uchun sarflanadigan vaqtdir
. Ushbu
tushunchalar yordamida
qiymat qonuni shakllanadi: almashuv jarayonida (ekvivalent ekvivalentga singari)
tovarlar o’zining qiymati bo’yicha ayirboshlanadi (Ularda mujassamlashgan
ijtimoiy zarur ish vaqti bo’yicha). K.Marksning tasdiqlashicha, har qanday
jamiyatda qiymat qonuniga amal qilmagan ayirboshlashning bo’lishi mumkin emas.
Qiymat esa, yuqorida qayd qilib o’tganimizdek, ayni jamiyatda o’rtacha
mehnat
sarflari bilan o’lchanadi. Bu ayirboshlanadigan tovarlarni taqqoslashning yagona
o’lchovi mehnat ekanligini bildiradi. Tovarlarning foydaliligi bunday umumiy
o’lchov bo’la olmaydi, negaki ular miqdor jihatidan taqqoslanmaydi.
K.Marksning qiymat nazariyasining D.Rikardoning qiymat nazariyasidan
farqlanishiga e’tibor berish zarur. D.Rikardo tovarlarning nisbiy qiymati to’g’risida
so’z yuritadi: A va B tovarlar bir-biriga ayirboshlanadi,
chunki ularni ishlab
chiqarish taxminan bir xil mehnat sarflarini taqozo etadi. K.Marksda esa qiymat
tovarga xos ob’ektiv xususiyatdir.
Qo’shimcha qiymat nazariyasi.
Qiymatni aniqlab va qiymat qonunini ta’riflab
bergach, K.Marks qo’shimcha qiymatni tahlil qilishga o’tdi. Bu uning nazariyasida
markaziy tushuncha hisoblanadi. Bu yerda asosiy savol tug’iladi: agar
«ekvivalentli
ayirboshlash»
tamoyili bo’yicha barcha mahsulotlar o’z qiymatiga olinsa va sotilsa,
unda qo’shimcha qiymat qanday hosil bo’ladi? Marks ta’limoti bo’yicha, u
quyidagicha ishlab chiqariladi.
Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma’lum bosqichida pul kapitalga aylanadi.
Tovar muomalasining formulasi T-P-T (tovar-pul-tovar), ya’ni boshqa bir tovarni
sotib olish uchun tovar sotishdir. Kapitalning umumiy formulasi P-T-P, ya’ni sotish
uchun tovarni sotib olishdir. T-P-T mazmuni: odamlar o’rtasida har xil foydalilik
ayirbosh qilinadi. P-T-P doiraviy aylanishda maqsad foyda olish hisoblanadi.
Demak, P’>P bo’lishi kerak. Bu o’sish qayerdan keladi? (Marks uni «
qo’shimcha
qiymat
» deb ataydi). Qo’shimcha qiymat tovarlar muomalasida paydo bo’lmaydi,
chunki tovar
ekvivalentli ayirboshlanadi, qo’shimcha qiymat bahoning ustiga
qo’shib sotishdan ham kelib chiqmaydi, chunki bunday bo’lganda xaridor va
sotuvchilarning o’zaro yutuq va yutqiziqlari bir-birini qoplagan bo’lar edi, holbuki
gap
ayrim hodisa ustida emas, balki ommaviy, o’rtacha, ijtimoiy hodisa ustida
boradi. Qo’shimcha qiymat olish uchun «pul egasi bozordan shunday bir tovar
topish baxtiga erishmog’i kerakki, bu tovar iste’mol qiymatining o’zi qiymat manbai
bo’lishdek orginal bir xususiyatga ega bo’lsin», u shunday tovar bo’lishi kerakki, bu
tovarni iste’mol qilish jarayoni ayni paytda qiymat yaratish jarayoni ham bo’lsin.
Bunday tovar – ishchi kuchidir. Ishchi kuchining iste’mol
qilinishi mehnatdir,
mehnat esa qiymat yaratadi. Pul egasi ishchi kuchini uning o’z qiymati bo’yicha
sotib oladi. Ishchi kuchi tovarining qiymati ishchining va uning oilasining yashashi
uchun zarur bo’lgan tirikchilik vositalari qiymati bilan belgilanadi. Ishchi o’z ishchi
kuchi qiymatidan ortiqcha qiymat yaratish xususiyatiga ega. Faraz qilaylik, ishchi
kun bo’yi 10 soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida (Marks atamasi
bo’yicha «
Dostları ilə paylaş: