chiqarish» o’zgarmas bo’lib, unda sof investitsiya nolga teng. Oddiy takror ishlab
chiqarish bir xil hajmda, o’zgarmas bo’lib qolishi uchun qanday shartlar bo’lishi
kerak? K.Marks buning uchun quyidagi shartlarni ko’rsatib beradi. Oddiy takror
ishlab chiqarishda I bo’linmaning barcha mahsuloti har ikkala bo’linmadagi
kapitalni qoplash uchun sarflanishi kerak: I (c+v+m) = Ic+IIc. Shu bilan birga, II
bo’linma mahsuloti ish haqi fondi plyus mulkdan keladigan daromadga – sof milliy
mahsulotga teng (ekvivalent) bo’lishi kerak: II (c+v+m)=I (v+m)+II (v+m). Bu
ikkala tenglamadan natijada I (v+m) = IIc kelib chiqadi, ya’ni I bo’linmaning sof
mahsuloti II bo’linmada yil davomida iste’mol qilinggan kapitalni qoplash uchun
zarur bo’lgan talab miqdoriga teng bo’lishi kerak. Agar I (v+m)>IIc bo’lsa, unda
doimiy kapitalni qoplashga bo’lgan investitsiya sarflari amortizatsiya ajratmalari
miqdoridan oshib ketadi, ya’ni sof investitsiya ijobiy bo’ladi. Lekin amortizatsiya
jamg’armalari iste’mol qilingan kapitalni qoplashga ishlatilmasligi, albatta, ishlab
chiqarishning pasayishini keltirib chiqaradi. Keltirilgan
dalillar ancha puxta
makroiqtisodiy o’zaro bog’liqlik borligini tasdiqlaydi.
Keyin K.Marks kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tahlil qiladi. Uning
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sxemasini fan-tarixidagi iqtisodiy o’sishning
birinchi matematik modeli hisoblash mumkin. Lekin uning kamchiliklari yo’q emas.
Xususan, «kengaytirilgan takror ishlab chiqarish»ning bir tekisda rivojlanib
borishining shartlarini aniq ko’rsatib berilmagan. Bundan tashqari, u sur’at
o’zgarmagan iqtisodiy o’sishni tahlil qiladi, bunday vaziyatda esa, o’sish Q
(mahsulot miqdori) da hech qanday o’zgarish bo’lishini taqozo etmaydi. K.Marks
ko’rsatib bergan iqtisodiy o’sishning zarur bo’lgan shartlari: I bo’linmaning milliy
daromadi ushbu bo’linmadagi ishchi va tadbirkorlarning
ehtiyojlarini qondirish
uchun II bo’linmadan sotib olinadigan iste’mol buyumlaridan ko’p bo’lishi kerak –
milliy daromadning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadi, ya’ni
I(v+m)>IIs. Shunday qilib, I bo’linmaning mahsuloti yil boshidagi har ikkala
bo’linmaning ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan talabidan ko’p bo’lishi kerak,
ya’ni I(c+v+m)>Ic+IIc. Shunga muvofiq, jamiyatning
barcha milliy daromadi
iste’molga sarflanmaydi, ya’ni I(v+m)+II(v+m)>II(c+v+m).
Takror ishlab chiqarishning bunday talqini ayrim masalalarga oydinlik
kiritishda qo’llanishi mumkin. Lekin u shu qadar cheklanishlarga asoslanganki, bu
undagi barcha dalillarni kuchsizlantiradi. Yopiq iqtisodiyot: barcha mahsulotlar
«me’yorl bahoda» sotiladi; har ikkala bo’linmada kapital aylanish tezligi bir xil;
faqat kapitalistlar jamg’aradi; texnika taraqqiyoti yo’q;
real ish haqi doimiy; bir
ishchiga bo’lgan real mahsulot doimiy va boshqalar. Bundan tashqari, ikki
bo’linmadan iborat bo’lgan model o’zgaruvchan real iqtisodiyotni tahlil qilishda
ishonchli vosita hisoblanmaydi. Kapital buyumlarni ham iste’mol buyumlarini ham
ishlab chiqaruvchi ko’pchilik tarmoqlar – masalan, tosh ko’mir qazib olish,
transport, ximiya – u yoki bu kategoriya tushunchasiga to’liq kirmaydi. Buning
ustiga, bunday tarmoqlar ichida kapital va iste’mol
buyumlarini kategoriyalarga
bo’lish vaqti-vaqti bilan talab strukturasidagi o’zgarishga qarab o’zgarib turadi.
Natijada kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning markscha shartlari deyarli o’z
kuchini yo’qotadi. Shunday bo’lsada, tenglama K.Marks tizimida alohida o’rin
tutadi. U iqtisodiy o’sish bir tekisda borishi mumkin emasligi, ishlab chiqarishning
davriy bo’lishi to’g’risida fikr yuritishga imkon beradi.