Gimnastika va uni

S h ved gimnastika tizim i
nem is gimnastikasi bilan oldinm a- 
ketin paydo bolgan. U nda gigiyena yo‘nalishi yaxshi ishlab chiqilgan 
edi. P. Ling (1776—1839) XIX asmingbirinchi yarmida gimnastikani 
D aniyada o'igana boshladi. C hunki o‘sha davrda gimnastika G'arbiy 
Y evropadagi ilg‘or m am lakatlardan biri bo‘lgan D aniyada tarqala 
boshladi. P. Lingning tashabbusi bilan 1886-yilda Stokgolmda maxsus 
in stitu t ochildi. P. Ling u y erda o ‘zining jism oniy tarbiya uslubi va 
vositalarini qo‘lladi.U inson badanini mustahkamlaydigan va kamol 
toptiradigan m ashqlardan foydalanish kerak, deb hisoblardi. A m m o 
u gim nastikaning tarbiyaviy aham iyatini hisobga olm agan edi.
U n in g 
0
‘g‘liY . Ling (1820— 1886) otasi boshlagan ishni davom 
ettirib , m ashg‘ulotlar jadvalini ishlab chiqdi. M ashqlarni jadvalga 
solib, maxsus gim nastik jih o zlard an foydalanish va bir qancha 
uslubiy qoidalarni ilgari surdi. B unda mashqlar anatom ik belgilariga 
qarab, uning tasnifi berildi. M uvozanat, to ‘g‘ri yo‘nalish va kuchga 
tayanish bunga asos qilib olindi. Gavda a ’zolarining aniq bir holatda 
b o ‘lishiga katta aham iyat berilgan.
S hved gim nastika darsi q a t’iy tartibda b irin -k etin keladigan 
16 q ism dan iborat jadvalga b in o a n tuzilgan edi. Bu tizim o ‘qituv- 
c h in in g ta sh ab b u sin i c h e k la s h ig a qaram ay, k o ‘p larg a ilm iy 
to m o n d an asoslangandek tuyilgani bois, Shved gim nastikasining

---

mashhur bo‘lib ketishiga va ko‘pgina mamlakatlarda keng tarqalishiga 
sabab bo‘lgan.
Fransuz gimnastika tizimi,
asosan, harbiy-amaliy yo'n alish d a 
bo‘lib, Shved tizimi bilan deyarli bir vaqtda shakllandi. Fransiyada 
gim nastika tizim ini yaratgan kishi A m oros (1770— 1848) b o ‘ldi. 
U A.V. Suvorovning harbiy-jismoniy tayyorlov tizimi bilan tan ish
bo‘lib, bundan o ‘z tizimini yaratishda foydalandi. Hayotda va harbiy 
sharoitda zarur bo‘igan ko‘nikm alar orttirishga yordam beradigan 
mashqlar — to ‘siq!ar qo‘yügan ochiq joyda yurish va yugurish, 
qurol-yarog‘lar bilan turli holatlardan sakrash, yukni yoki «yara- 
dorni» joydan-joyga ko‘tarib o ‘tish, suzish va sho‘ng‘ish, kurash 
tushish, uloqtirish, o‘q otish, qilichbozlik va chavandozlik mashqlarini 
u eng yaxshi mashqlar, deb hisoblagan. Juda katta tezlik bilan va 
kuchni ko‘proq, tejab o'tilishi lozim b o ‘Igan gimnastika asboblari 
(narvonlar, arqonlar, langarlar, devorlar) qo'llanilar edi.
Mashg‘ulotlar vaqtida Amoros muayyan jadvalga rioya qilmagan. 
U quyidagi umumiy tamoyillarni beigilab olgan edi, xoios. M ashqlar 
shug‘ulianuvchilarga tushunarli va m um kin qadar sodda bo‘lishi kerak 
bo‘lgan. Ulami birin-ketin yengilidan qiyiniga, soddasidan m urak- 
kabiga o‘ta borgan holda bajarish kerak bo'lgan m ashg'ulotlarda 
o ‘quvchilaming o‘ziga xos xususiyatiari hisobga oliiiishi lozim edi. 
Harakatlar tezligi, yo‘nalishi (koMami) va uni o‘zgartirib, aynan bir 
mashqning ta’sirini kuchaytirish yoki susaytirish mumkinligi to ‘g‘risida 
ko'rsatmalar bo‘lgan. Mashqlar harbiy q o ‘shiqlar jo'rligida ijro etilar, 
bu nafas olish bilan bog‘liq bo‘lgan sifatlamijig rivojlanishiga yordam
berib, vatanparvariik hissini uyg‘otar edi. Bu mashg‘ulotlarni m usiqa 
jo ‘rligida o ‘tkazishni odat qilishga ilk bor urinish bo‘!gan.
F ran su z gim nastika tizim i m ash q lari k o ‘pgina m a m la k a t 
qo‘shinlarini jism oniy va harbiy tayyorlashda q o ‘llanilgan.
Lochinlar gimnastika tizimi.
U shbu tizim A vstriya-Vengriya 
tarkibida b o ‘lgan slavyan xalqiarining m illiy-ozodlik kurashiga 
aloqador tarzda XIX asr o'rtalarida yuzaga keldi. Chexiyada «lochinlar 
harakati» paydo bo‘lib, lochinlar gim nastika tizimi tuzila boshlandi. 
0 ‘z vatanini Avstriya zulmidan ozod qilishga intilgan, vatanparvariik 
kayfiyatidagi liberal buq'uaziya vakili, Praga universitetining estetika 
va san’at tarixi professori M. T irsh (1832— 1884) bu tizim ning 
asoschisi b o ‘lgan. Tirsh XIX asrning birinchi yarmidagi gim nastika 
tizimlari bilan tanish edi, lekin Chexiyada xalqni m illiy-ozodlik 
kurashiga tayyorlash maqsadida ommaviy gimnastika harakatini tashkil 
etish uchun ulardan birontasini h am yaroqli, deb hisoblamadi.

---

Lochinlargim nastika tizim i m azm unjihatdan nemisgimnastika 
tizim iga yaqin, am m o u ning o ‘ziga xos xususiyatlari bor edi. Tirsh 
m ashq bajaruvchilarning barcha holat va harakatlarini tom oshabin- 
larning ruhini k o 'tarish , quvonch, estetik kayfiyat uyg‘otadigan 
shaklda yaratishga intilgan. G im nastika jihozlarida bajariladigan 
mashqlarjihozlar bilan vajihozlarsiz, piramidalar, qilichbozlik, boks, 
jangovar kurash belgilari b o ‘!gan mashqlar ushbu tizim asosini 
tashkil qilgan.
«Lochinlar» o kz m ashg‘ulotlarida mashqlami behisob takrorlash 
o ‘rniga turli harakat to ‘plam larini kiritishdi. 1862-yildan boshlab 
esa gim nastika m usobaqalari maxsus ishlab chiqilgan qoidalarga 
binoan o‘tkaziladigan b o ‘ldi. Endi erkin va gim nastika jihozlarida 
bajariladigan gimnastika mashqlarida bir belgidan ikkinchisiga o'tish 
m antiqli bo'lishiga alo h id a e ’tib o r beriladigan b o ‘ldi. «Lochinlar» 
m ashqJarni tashqi belgilariga qarab tasnif berishgan va har bir 
m ashqni, bir-ikki so‘z bilan ataladigan qilib, gim nastika mashqlari 
atam alarini ishlab chiqishgan. Bu esa mashqlarni bajarishda juda 
qulaylik tug'dirdi.
L ochinlar gim nastika darsi uch qismdan iborat boMgan:
• birinchi (tayyorlov) qism ida tartibii m ashqlar, um um iy erkin 
m ashqlar yoki jihozlar bilan (tayoqcha, gantellar va h.k.) m ashq­
lar bajarilardi;
• ikkinchi (asosiy) qism ida gimnastika jihozlarida bajariladigan 
m ashqlar, sakrashlar, jangovar mashqlar va h.k.lar bajarilardi;
• uchinchi (yakunlovchi) qismida, odatda, yurish, asta-sekin 
yugurish, harakatli, sp o rt o ‘yinlari qo'llanilardi.
M ashg‘ulotlarning b ir xil kiyimlarda, musiqa jo'rligida o'tk a- 
zilishi, m ashqlarni a n iq bajarilishi, m usobaqalar va ommaviy 
chiqishlarning uyushtirib turilishi lochinlar gim nastikasining ko‘p 
mamlakatlarga tarqalishiga sabab bo‘ldi. Bu esa o ‘z o ‘rnida hozirgi 
sport gimnastikasiga asos soldi.
Y uqorida zikr etilgan tizim larda sinfiy xislat va milliy an ’analar 
aks etgan. Bu tiz im la rn in g b ir yoqlama b o ‘lganligi, ularning 
m ualliflari gim nastikaning tarbiyalovchi aham iyatini yetarlicha 
tushunib yetmaganligini va ularning empirizm 'ga berilib ketganligi, 
m azku r tizim larning salbiy tom oni edi.
1