Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
218 ifadə edir. Amma sözə ekvivalent olması frazeoloji sual cümləsi üçün əsas şərt hesab edilə bilməz. Frazeoloji sual cümlələri çox nadir hallarda sözə ekvivalent olur. Belə cümlələri təşkil edən leksik vahidlər öz ilkin mənalarını tamamilə itirir, tam məcazlaşma prosesi keçirir. Məsələn, ölmək ölməkdir, xırıldamaq nə deməkdir? cümləsi «qətiyyət» mənasına müvafiq gəlir. Arşın udmusan? - özünü çəkib, dimdik dayanan adam haqqında deyilir. Meşədən çıxmısan?- kobud adam üçün işlədilir. Frazeoloji sual cümlələri üçün cümləyə, bitmiş bir fikrə ekvivalentlik səciyyəvi hesab edilir. Xəncərinin daşı düşməz ki? - özünə alçaqlıq saymazsan; Fil qulağında yatmısan? - heç nədən xəbəri olmamaq və s. Frazeoloji sual cümlələrində emosionallıq və ekspressivlik çox güclü olur. Frazeoloji sual cümlələri qrammatik cəhətdən formalaşaraq bitmiş bir fikiri ifadə edir. Belə cümlələrin xəbəri ya feldən, ya da başqa nitq hissələrindən ibarət olur. Bu vasitələrlə yanaşı frazeoloji sual cümləsinin təşkilində intonasiya mühüm rol oynayır. Eyni bir leksik tərkibə malik olan cümlə intonasiyasından asılı olaraq ya nəqli, ya da sual cümlə kimi müəyyənləşir. Məs. : Xəncərinin qaşı düşər? - Bu misaldakı intonasiyadan asılı olaraq onun cümlənin hansı növünə şamil edilməsi müəyyənləşir. Əgər intonasiya dəyişmirsə, bütün komponentlər eyni, adi intonasiya ilə deyilirsə, bu cümlə məlumatverici xarakter olacaq və nəqli cümlə olacaq. Əgər intonasiya cümlənin sonuna doğru yüksəlirsə, sual intonasiyası ilə deyilirsə, sual məqsədi daşıyırsa, istehzaedici xarakter alaraq sual cümləsi olacaq. Frazeoloji sual cümlələrinin təşkilində sual əvəzlikləri və ədatlar iştirak etdikdə də, yenə sual intonasiyası olmalıdır. Lakin bu əlavə vasitələr iştirak etməyən cümlələrdə intonasiyanın rolu artıq dərəcədə nəzərə çarpır. Beləliklə, sintaktik quruluşca frazeoloji sual cümlələrini üç növə ayırmaq olar: a) yalnız intonasiya ilə ifadə edilən frazeoloji sual cümlələri; b) intonasiya və sual əvəzlikləri ilə ifadə edilən frazeoloji sual cümlələri; c) intonasiya və sual ədatı ilə ifadə edilən frazeoloji sual cümlələri. Qeyd etdiyimiz kimi, komponentlərin birləşərək frazeoloji cümlə kimi formalaşmasında intonasiyanın böyük əhəmiyyəti vardır. Cümlə vahid sual intonasiyasına tabe olur, heç bir əlavə vasitənin iştirakı olmadan tam frazeoloji sual cümləsi kimi müəyyən hökm ifadə edir. I. Ovcumun içini iyləmişəm? Bu frazeoloji cümlə haradan bilim? sual cümləsinin mənasına uyğun gəlir. Adətən, I şəxsin təkində formalaşan bu frazeoloji sual cümləsində fel nəqli keçmiş zamanda özünü göstərir. Bu ifadənin digər qrammatik variantı felin qrammatik formasını dəyişməklə alınır. Ovcumun içini iyləmişdim? sual cümləsi əvvəlki ifadənin qrammatik variantı hesab edilir. Çünki bu ifadədə fel nəqli keçmiş zamanın hekayə formasında işlənmişdir. Feldəki qrammatik dəyişiklik ifadənin mənasına təsir etmir. Bu ifadənin II şəxsə müraciətlə olan forması da dildə işləkdir: Hardan biləsən, ovcunun içini iyləmişdin? 219 İstər bədii əsərlərdə, istərsə də danışıq dilində bu cümlənin sual intonasiyasını qüvvətləndirmək üçün məgər (bəyəm) sual ədatının işlənməsinə də təsadüf etmək olur: Ovcumun içini iyləmişəm, bəyəm? (S. Qədirzadə. Sarmaşıqlı aynəbənd) . 2. Qızsan, oğlan? - Bu frazeoloji sual cümlənin daşıdığı semantik məna milli təfəkkürün bir hissəsidir. Adətən tapşırıq dalınca gedən adama müsbət və ya mənfi nəticəni öyrənmək üçün verilir. Konkret II şəxsə müraciətlə formalaşan bu frazeoloji sual cümləsi ya bağlayıcı ilə, və onsuz işlənə bilər. Qız gəlmisən, ya oğlan? qeyri - ritorik frazeoloji sual cümləsi olub cavab almaq məqsədilə işlədilir və qrammatik sual cümləsini xatırladır. Sinonim olmayan sözlərin əvəz edilməsi ilə qızsa, oğlan frazeoloji sual cümləsinin əliboş gəlmisən, ya əlidolu variantı yaranmışdır. Hal-hazırda əliboş gəlmisən, ya əlidolu frazeoloji ifadəsi mövcud ifadənin ekvivalenti kimi çıxış edir, dildə paralel şəkildə işlənir. 3. Fil qulağında yatmısan? - Bu frazeoloji sual cümləsi də yalnız intonasiya vasitəsi ilə ifadə olunur. Fil qulağında yatmısan nəqli frazeoloji cümləsindən yalnız intonasiya ilə fərqlənir. Əgər o cümlənin intonasiyasını dəyişsək, asanlıqla nəqli cümləyə çevrilər. Odur ki, bu frazeoloji cümlənin sual kateqoriyasının yeganə göstəricisi sual intonasiyasıdır. Bu frazeoloji sual cümlə semantik cəhətdən heç nədən xəbəri olmamaq mənasına uyğun gəlir. Bu cümlə semantik cəhətdən heç bir şeydən xəbəri olmamaq mənasına uyğun gəlir. Fil qulağında yatmısan? cümləsi II şəxsə müraciətlə formalaşsa da, müasir dildə bu cümlənin III şəxsə aid olan variantı da (fil qulağında yatıb?) mövcuddur. I şəxsə aid olduqda ancaq nəqli səciyyə daşıyır. 4. Dəvə gördün? Heç qığını da görmədim. - Bu frazeoloji ifadədən şahidi olduğu hansısa hadisənin və yaxud işin şahidliyini boynundan atmaq istədikdə istifadə olunur. Heç nə görməmişəm cümləsinin ekvivalentidir. İfadələrdə leksik cəhətdən dəyişiklik edilmiş, komponentlərdən biri sinonim olmayan sözlə əvəz edilmişdir. Yeni variant yaranmış, amma ifadənin mənası pozulmamışdır. Dəvə gördün? Heç qığını da görmədim frazeoloji ifadədən göründüyü kimi, frazeoloji birləşmənin nəqli cümlə olan hissəsində heç əvəzliyi və da, də ədatı iştirak edir. Heç əvəzliyi və da ədatı suala verilən cavabdakı hökmün qətiliyini artırmaq, cavaba inam hissini gücləndirmək məqsədini daşıyır. Dəvə gördün? sual cümləsi isə intonasiya vasitəsilə formalaşmış, bu isə cümlənin məna bitkinliyini təmin etmişdir. II şəxsə müraciət olunmuş bu cümlə başqa şəxslərdə özünü göstərmir. Dəvə görmüsən, heç qığın da görməmişəm.(K.Əfsəroğlu, Hamam hamam içində. Azərb. J., 2001, №1. s. 138.) 5. Mənə üçlük atırsan? - Bu frazeoloji sual cümləsi məni ələ salırsan? Sözümün qabağında söz deyirsən? mənalarına müvafiq gəlir. II şəxsə müraciətlə işlədilən bu frazeoloji ifadədə başqa şəxslərə şamil edilə bilməz. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|