Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
209 sabitləşmiş, ya da müəyyən dəyişikliklə ədəbi dil və ya dialeklərimizdə işlənməkdədir. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı,2007 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı, 2006 3. Abdullayeva Q. Kül tiqin abidəsi. Bakı, 2007 4. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999 5. İbrahimova E. Orxon-Yenisey abidələrinin leksikasına dair (Azərbaycan dili dialekt və şivələri ilə müqayisə) //Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası. 2010 №4 6. Rəcəbov Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. I-II hissə. Bakı, 2006 7. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı, 1965 8. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1993 9. Vəliyeva G. Qədim türk dili. Bakı, 2013 10. http//www. turkoloji.cu.edu.tr Aysel Əhmədova ALTAY DİLLƏRİNDƏ -Kİ ŞƏKİLÇİSİ Bu şəkilçi türk, monqol, tunqus-mancur dilləri üçün ortaq şəkilçidir. Bu dillərin hər birində -ki şəkilçisi müxtəlif fonetik variantlarda, lakin oxşar funksiyalarda işlənir. V.Kotviç bu şəkilçini “ümumaltay mənsubiyyət şəkilçisi” adlandırır (11,117). -ki şəkilçisi Altay dillərində üç əsas mövqedə işlənir: 1. İsim və zərflərdən sifət yaratmaqda iştirak edir. Bu mövqedə -ki şəkilçisindən, əsasən, türk dillərində istifadə olunur: səhərki, şimdiki, kışkı. 2. Yerlik halda olan sözlərə artırılır və yenə də sifət yaratmağa xidmət edir: evdəki, ağaçtaki, xotandaki “şəhərdəki”. Bu forma türk və monqol dillərində geniş yayılmışdır. Buradakı şəkilçi, əsasən, -dakı, -dəki şəkilçisi kimi qeyd olunur. 3. Yiyəlik halda olan sözlərə əlavə olunur: seninki, onlarınkı, meniki. Bəzi tədqiqatçılar bu mövqedə işlənən şəkilçinin -inki,-niki mürəkkəb şəkilçisi olduğunu göstərirlər. Birinci mövqedə işlənən -ki şəkilçisi əksər dilçilər tərəfindən sifət düzəldən şəkilçi kimi qeyd olunur. M.Ergin isə bu şəkilçinin isim düzəldən şəkilçi olduğunu göstərir: “Bu şəkilçi isimlərdən təmsil və əlamət isimləri, yəni əvəzlik və sifət kimi işlənən isimlər yaradır. Əsas funksiyası içində olmaq, əlaqə və aidlik ifadə etməkdir. Bir əşyanı əlaqədar və ya bağlı olduğu başqa bir əşyaya görə və ya zaman və məkandakı yerinə işarə etməklə göstərir: şimdiki, deminki, önceki, Əhmədova Aysel - Bakı Dövlət Universitetinin magistrantı. 210 sonraki” (1,152). M.Ergin -ki şəkilçisinin bu funksiyasını eyni şəkilçinin yerlik halda olan sözlərə əlavə olunduqda yerinə yetirdiyi funksiya ilə də müqayisə edir və göstərir ki, səhər, axşam, indi kimi sözlər zaman məfhumu ifadə etdiklərindən onlara -ki şəkilçisinin artırılması üçün yerlik hal şəkilçisinə ehtiyac duyulmur (1,152). Türk dillərində bu şəkilçi daha çox zərflərə, bəzən də isimlərə əlavə olunur: indiki, sonrakı, dünənki, səhərki, kışkı. Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər türk dillərinə dair yazılan əsərlərdə “nisbi sifətlər” adı ilə qeyd olunur. “Türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikası”nda nisbi sifətlər haqqında yazılır: “Nisbi sifətlər əlaməti (və ya onun yoxluğunu) hər hansı bir əşya ilə əlaqəsi, eləcə də məkan və zaman anlayışı vasitəsi ilə ifadə edir” (15,151). N.K.Dmitriyev türk dillərində nisbi sifətlərin yalnız -ki şəkilçisi ilə yarandığını qeyd edir: kışkı “qışdakı”, kalalaqı “şəhərdəki” (7,79). A.N.Kononov bu mövqedə -ki şəkilçisinin təmiz morfoloji rol oynadığını və sözdüzəldici şəkilçi olduğunu göstərir. O həmçinin bu şəkilçinin morfoloji deyil, sintaktik funksiya daşıdığını qeyd edən T.İ.Qruninə də etiraz edir (9,143). Monqol dillərində də -ki şəkilçisinin hal şəkilçisi qəbul etməmiş sözlərlə işlənə bilməsi qeyd olunur. N.Poppe monqol yazı dilində işlənən belə sözlərə aşağıdakı nümunələri verir: degēreki “yuxarıdakı” (degēre “yuxarı” sözündən), dotorakı “içəridəki” (dotora “içəri” sözündən), endeki “buradakı” (ende “burada” sözündən) (13,110). B.X.Todayeva da müasir xalxa dilində -x şəkilçisinin (qədim monqol dilində işlənən -ki şəkilçisinin fonetik variantının) bu mövqedə işləndiyini göstərir: endex “buradakı” (end “burada” sözündən), oyrox “yaxındakı” (oyr “yaxın” sözündən) (17,79). Q.İ. Ramstedt isə bu tipli sözlərdə -ki şəkilçisinin yerlik hal şəkilçisindən sonra işləndiyini və -dakı şəkilçisi əmələ gətirdiyini göstərir: endeki “buradakı”, erteki “ertəki”. Əslində, bu sözlərin hər birində tarixən hal şəkilçisi olmuş, lakin daşlaşaraq sözün bir hissəsinə çevrilmişdir. Türk dillərində sonra, içrə, ertə tipli sözlərdə də bu hadisə müşahidə olunur. Tunqus-mancur dillərində -ki şəkilçisi sifət düzəldən şəkilçi kimi işlənmir. Ümumiyyətlə, Altay dillərində -ki şəkilçisinin bu funksiyada işlənməsi məhduddur. İkinci funksiyada da -ki şəkilçisi birinciyə uyğun qrammatik məna ifadə edir, yeganə fərq onun yerlik hal şəkilçisindən sonra işlənməsidir. Bir çox dilçilər onun bu mövqedə yerlik hal şəkilçisi ilə birləşdiyini və -dakı mürəkkəb şəkilçisini əmələ gətirdiyini göstərir. Azərbaycan dilçiliyində də bu şəkilçinin -dakı, -dəki kimi qeyd olunması geniş yayılmışdır. M.Ergin göstərir ki, bu məqamda -ki şəkilçisi çox geniş yayılmışdır və demək olar ki, yerlik hal şəkilçisinin əlavə olunduğu bütün sözlərlə işlənir (1,153). -ki şəkilçisinin tək işləndikdə zaman, yerlik hal şəkilçisi ilə birlikdə işləndikdə isə məkan bildirdiyi qeyd olunur (15,152). Lakin qədim türk dilində -ki şəkilçisi bəzi yer bildirən sözlərə əlavə olunduqda yerlik hal şəkilçisinə ehtiyac duyulmamışdır, məsələn, çölgi “çöldə yaşayan” (10,108). Qədim türk dilində bu şəkilçi -ra, -re və -ya, -ye şəkilçili sözlərə də əlavə olunmuşdur: içreki “içəridəki”, önreki “öndəki”, Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|