Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
92 Məlum olduğu kimi, lamaizmin Tuvaya nüfuz etdiyi dövrdə yerli əhalidən olan rahiblərə Tibet dili və Tibet əlifbası öyrədilirdi. Təkcə belə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, lamaizm rahibləri arasında Tibet dilini və əlifbasını bilənlər əski monqol dilini və yazısını bilənlərdən çox idi. Məsələn, buddist qurultayında Tuvadan olan 33 nümayəndənin hamısı Tibet dilini və əlifbasını bildiyi halda, onlardan yalnız 7-i əski monqol dilini və əlifbasını bilirdi (9). Tuvada Tibet yazısından istifadə olunması, eləcə də Tibet əlifbası ilə yazılmış türkcə mətnlər problemləri araşdırılmadığından bu barədə qəti fikir söyləmək çətindir. Müasir dövrdə Tuvada lamaizm yenidən özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayır. 1990-cı illərdən Hindistandakı buddist məbədlərində dini təhsil almaq üçün göndərilmiş gənclər təhsil aldıqdan sonra Tuvaya qayıtmışlar. Bu dövrdə Tibetdən Tuvaya dəvət olunmuş bir qrup tibetli lama Tuva arxivlərdə Tibet əlifbası ilə yazılmış əlyazmaların inventarlaşdırılması ilə məşğuldurlar. Tibetli lama Lobsan Tubtenə görə, bu əlyazmaların böyük qismi Tibet dilini bilən tuvalılar tərəfindən yazılmışdır (28, s. 19). Çünki həmin əlyazmalarda müasir Tuva Respublikası ərazisində yerləşən, lamaizm dini baxımından müqəddəs hesab edilən bir sıra yerlərin adları qeyd olunmuşdur. Əgər bu əlyazmalar Tuva Respublikasından kənarda yazılsaydı, onda bu müqəddəs yer adları əlyazmaya düşə bilməzdi. Güman etmək olar ki, gələcək araşdırmalar Tuva dilində Tibet əlifbası ilə yazılmış abidələrin varlığı haqqında müəyyən bir fikir söyləməyə imkan verəcək. Lamaizmə tapınan türk xalqlarından biri də sarı uyğurlardır. Onlar Çinin Qansu vilayətində məskunlaşmışlar (19; 25). Son statistik məlumatlara görə, onların sayı 13 min nəfərdən çoxdur. Sarı uyğurlrın yalnız bir qismi öz doğma dillərində - türk dilində danışır. Onların bir qismi Çin, bir qismi Tibet, bir qismi isə monqol dilində danışır. Sarı uyğurların hamısı Çin dilini bilir. Monqol dilində danışan sarı uyğurların dili Ə.R.Tenişev və B.X.Todayeva tərəfindən tədqiq olunmuşdur (26). Qeyd etmək lazımdır ki, sarı uyğurların ulu babaları bu bölgədə hun dövründən bəri yaşamaqdadır. 840-cı ildə qırğızlar Uyğur xaqanlığına son qoyduqda Yağlakar soyundan olan uyğurlar Qansuya köç etmiş, buradakı yerli uyğurlarla qarışmışlar. 870-ci ildə onlar Qansuda öz dövlətlərini qururlar. Çin tarixçiləri bu dövləti Qançjou uyğur dövləti adlandırır. Bu dövlət 1035-ci ilə qədər mövcud olmuşdur. Onun mövcudluğuna tanqutlar son qoymuşdur. Tanqutlara məğlub olan uyğurların bir qismi qərbə köç edir və Koço uyğur dövlətinə sığınır. Onların digər bir qismi Tibetə üz tutur, Kukunor gölü ətrafında məskunlaşır. Müasir sarı uyğurların əcdadları tanqutların hakimiyyətini qəbul edən uyğurlar hesab olunur (5). Güman etmək olar ki, Tibet əlifbasından istifadə edən uyğurlar da məhz onlardır. Qədim türklərlə tibetlilər arasındakı münasibətlər qədim türk yazılı abidələrində də öz əksini tapmışdır. Buna nümunə kimi II Altıngöl abidəsini göstərmək olar. Abidə Ərən Uluğun şərəfinə qoyulmuşdur (1, II, s. 89-93). Bu 93 abidənin sağ tərəfindəki mətnin 2-ci sətrində mərhumun Tibetə elçi (səfir) getməsi barədə məlumat verilir: Ərdəm üçün Tüpüt kanka yalabaç bardım, kəlürtim “İgid olduğum üçün Tibet xaqanının yanına elçi (səfir) getdim, cavab gətirdim”. Bu, qədim türklərlə Tibet arasında mövcud olmuş diplomatik münasibətlərin izi hesab oluna bilər. Tibet tarixi salnamələrində də ayrı-ayrı türk xaqanlıqlarından Tibetə elçi gəlmiş şəxslərin adları qorunub qalmışdır. Bundan başqa, son illərdə Tibetdə qədim türk (run) əlifbası ilə yazılmış abidələr də aşkar edilmişdir. 2000-2001-ci illərdə “Lena-Avrasiya” fondu Tibetə ekspedisiya təşkil edir. Ekspedisiyanın məqsədlərindən biri də Tibetdə run əlifbası ilə yazılmış abidələrin öyrənilməsi olur (18). Ekspedisiya Tibetdə run əlifbası ilə yazılmış bir neçə abidə aşkar edir. Yaxşı qorunmuş abidələrdən biri Potalada – Dalay-lamanın iqamətgahı yerləşən sarayda (Dalay-lamanın iqamətgahı Tibetin paytaxtı Lxasa şəhərindədir) üzə çıxarılmışdır. Ümumən, sarayın mərkəzi pilləkəninin (Bu pilləkənin uzunluğu 100 m-dir) aşağı hissəsində 6 fraqmentar mətn və 20-ə qədər runik işarə var. Bu mətnlər bir-birinə yaxın məsafədə yerləşir. Pilləkəndəki daş pilətələrin üzərində təkcə run əlifbası ilə deyil, eləcə də arami, hananey və soqd əlifbası ilə yazılmış abidələrə də təsadüf olunur. Verilən məlumata görə, daş plitələrin böyük qismi saray tikilərkən Qərbi Tibetdəki naməlum məzarlıqlardan gətirilmişdir. Qədim türk (run) əlifbası ilə yazılmış abidələr Tibetdə Şiqadze şəhəri yaxınlığında, Tibet çarlarının məzarlığında da aşkar edilmişdir. Çində mədəni inqilab dövründə Tibet çarlarının məzarlığı dağıdıldığından bu bölgədə yalnız bir abidə aşkar edilmişdir. Tibetdə qədim türk (run) əlifbası ilə yazılmış abidələri üzə çıxaran və oxumağa cəhd edən Q.Q.Levin Potaladan tapılmış abidələri b.e. VIII əsrinə aid edir. Onun fikrincə, Tibet çarlarının məzarlığından tapılan abidələr isə daha sonrakı əsrlərə aiddir və paleoqrafik baximdan Turfandan tapılan abidələrlə uyğun gəlir (18). Görkəmli türkoloq Ə.R.Tenişev bu abidələrin yazılması ilə bağlı fərqli fikirdədir. O, abidələrin qədim uyğurlara aid olduğunu, monqol istilasından sonra (XIII-XIV əsrlər) Tibetə köç etmiş uyğurlar tərəfindən yazıldlğını söyləyir. Bu mülahizələrdən hansının (yəni Tibetdən tapılan abidələrin VIII, yaxud XIII-XIV əsrlərə aid olması) daha düzgün olması sonrakı tədqiqatlar vasitəsi ilə müəyyənləşdirilə bilər və prinsipial əhəmiyyət kəsb etmir. Ümumən, qədim türk yazılı abidələrində Tüpüt (Tibet) sözünün dəfələrlə işlənməsi, eləcə də Tibetdə qədim türk (run) əlifbası ilə yazılmış abidələrin üzə çıxarılması türklərlə tibetlilər arasında tarixən mövcud olmuş mədəni, siyasi, iqtisadi əlaqələrdən xəbər verir. Tibet əlifbası ilə yazılmış türkcə mətnlər türk mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir və bu abidələrin araşdırılması müasir türkologiyanın aktual problemlərindən biridir. Aşağıda Tibet əlifbasının cədvəlini veririk. Həmin cədvəl K.Faulmanın "Yazı Kitabı. Tüm Yerkürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve Alfabeleri, İstanbul, 2005" kitabından götürülmüşdür. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|