Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
88 olması barədə elmdə mövcud olan mülahizədir. Elə buradaca qeyd edək ki, tanqutları öz dilini dəyişmiş monqol, yaxud türk xalqı hesab edən tədqiqatçılar da var. Tibet əlifbasının tanqut yazısı ilə qarışıq salınmasının əsas səbəblərindən biri tanqut yazısı haqqında məlumatın azlığı, eləcə də tanqutşünaslığın zəif inkişaf etməsidir. Buna görə də tanqut yazısı haqqında qısa məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Tanqutlar, yaxud si sya xalqı tibetlilərə qohum olan bir xalqdır. Tanqutların X-XIII əsrlərdə Çinin şimal-qərbində (indiki Qansu vilayətində) müstəqil dövlətləri də olmuşdur. Tanqut dövlətinə 1227-ci ildə Çingiz xan son qoymuşdur. Onların yaratdığı yazı da si sya yazısı adlanır. Tanqut yazısından 1036-cı ildə Tanqut imperatoru Li Yuan Xaonun (1032-1048) fərmanı ilə istifadəyə başlanılmışdır. Yazı qısa müddət ərzində tanqut alimi Yeli Jen-yun tərəfindən, yaxud onun rəhbərliyi altında hazırlanmışdır (15, s. 249-252). Bu yazı ilə yazılmış son mətn XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərinə aid olunur. Tanqut yazısının tədrisi məqsədilə dövlət məktəbləri açılmışdır. Tanqut dövləti daxilində rəsmi kargüzarlıq işləri tanqut yazısı ilə aparılmışdır. Bununla yanaşı, diplomatik sənədlər tanqut dilində tanqut yazısı ilə, Çin dilində Çin yazısı ilə tərtib olunurdu. Buddizmə aid bütün əsərlər Tibet və Çin dillərindən tanqut dilinə tərcümə olunmuş və ksiloqrafiya üsulu ilə böyük tirajla çap olunmuşdur Azərbaycan toponimiyasında tanqutların izi qorunmaqdadır. Qax rayonundakı Tanğıt kənd adı bunu aydın şəkildə göstərir. Azərbaycanın digər bölgələrində bu adda toponim müşahidə olunmur. Tanğıt kəndi Qıpçaq kəndinin yaxınlığında yerləşir. Güman etmək olar ki, tanqutlar Azərbaycana monqolların tərkibində, yaxud monqol istilası zamanı qıpçaqlarla birgə gəlmişlər. Qax rayonunda Qıpçaq və Tanğıt kəndlərinin qonşu olması bu mülahizəni daha inandırıcı edir. Bir sıra tarixi mənbələrdə, məsələn, run əlifbası ilə yazılmış Bilgə xaqan abidəsində, eləcə də M.Kaşğarinin “Divanu luğat-it-türk” əsərində bu adda etnonim qeydə alınmışdır. Bilgə xaqan (716-734) özünün hərbi səfərlərindən danışarkən tanqutların da adını çəkir: Yeti yegirmi yaşıma tanqut tapa sülədim. Tanqut bodunığ bozdum, oğlın, yotazın, yılkısın, barımın anta altım “On yeddi yaşımda tanqutlara qarşı qoşun çəkdim. Tanqut xalqını məğlub etdim, oğullarını, qız-gəlinlərini, ilxılarını, var-dövlətlərini o vaxt aldım” (BXş, 24) (1, I, s. 335). M.Kaşğariyə görə, tanqutlar Çinin şimal-qərb ərazilərində yaşamış tayfalardan biridir. Böyük alim onların türk mənşəli olduğunu, lakin öz köklərini ərəblərlə bağladıqlarını da “Divan”ında qeyd edir (4, I, s. 28-29, 307; 4, III, s. 138, 325, 327, 362). Qədim türk onomastikasını araşdıran Ə.A.Quliyev tanqut etnonimi barəsində yazır: “M.Kaşğari “Divan”da bir neçə yerdə tanqutlardan bəhs etmiş, onların Çin yaxınında oturan bir türk boyu olduğunu yazmışdır. Görünür müəllifin 1028-də tanqutlarla monqollar arasında baş vermiş qanlı müharibədən xəbəri olmuş, ona görə əsərində tanqutların bu döyüşlərdəki igidliklərini vəsf edən bir neçə şeir parçası da vermişdir” (3, s. 87). Azərbaycan tarixinə aid mənbələrdə bu bölgədə 89 Tanğut adlı adlı vilayətin olması göstərilir. Əmir Teymur Azərbaycana hücum edərkən həmin vilayətdə olmuşdur. Tarixçilər tarixi Tanğut vilayətinin indiki Şəki rayonu ərazisində olması fikrindədirlər. Monqollara tabe olan tanqutların monqollarla birlikdə hərəkət etməsi barədə görkəmli şərqşünas V.V.Bartoldun əsərlərində kifayət qədər məlumatlar var (6; 7). Azərbaycana gələn tanqutlar burada müəyyən yaşayış məntəqələrinin, o cümlədən Tanğıt kəndinin əsasını qoya bilərdilər. Belə bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, hələ XIX əsrdə Azərbaycanı tədqiq edən rus alimlərindən İ.P.Lineviç 5 evdən ibarət Daykənd yaşayış məntəqəsinin və 11 evdən ibarət Tanğıt kəndinin uzaq keçmişdə monqollar tərəfindən məskunlaşdırıldığını qeyd edir (2 ). Tanqut yazısı loqoqrafik yazıdır, yəni söz-heca yazısıdır. Burada ayrı-ayrı işarələr bəzən bütöv bir sözü, bəzən də bir hecanı ifadə edir. Son tədqiqatlara görə, tanqut yazısı alloqraflar nəzərə alınmadan 5863 işarədən – simvoldan ibarətdir. Bu işarələr Çin yazısı ideoqramlarına bənzəyir. Görkəmli şərqşünas B.Lauferə görə, tanqut yazısı insan zəkasının icad etdiyi ən mürəkkəb sistemdir (31, s. 16). Tanqut abidələri barədə ilk məlumatı Çində missioner fəaliyyəti ilə məşğul olan ingilis A.Uayli 1870-ci ildə vermişdir. Lakin nə A.Uayli, nə də ondan sonrakı tədqiqatçılar (Q.Deveria, S.Buşel, R.Bonapart) bu yazının sirrini aça bilməmişlər. 1908-ci ildə rus alimi P.K.Kozlov Monqolustanın Xara-Xoto adlanan yerində tanqut yazısı ilə yazılmış böyük bir kitabxana tapmış və özü ilə Sankt- Peterburqa gətirmişdir. Məhz P.K.Kozlovun tapıntısından sonra alimlərin bu yazını oxumasına ümid xeyli artmışdır. Həmin kitabxananı araşdırarkən professor A.İ.İvanov unikal bir kitabla rastlaşır. Bu, tanqutlar üçün Çin dili dərsliyi idi. Bununla da tanqut dilinin fonetikasının rekonstruksiyası üçün imkan yaranmış olur (22, I, s. 16). Keçən əsrin 20-30-cu illərində N.A.Nevski tanqut mətnləri üzərində işləmiş, onun bu sahədəki araşdırmaları sayəsində 4 minə qədər ideoqramın mənası dəqiqləşdirilmişdir. 1930-cu illərin ikinci yarısında N.A.Nevski tanqut mətnlərinin lüğətini tərtib etməyə girişir, lakin 1938-ci ildə repressiya olunduğundan bu iş yarımçıq qalır. N.A.Nevskinin araşdırmaları yalnız 1960-cı ildə (onun ölümündən sonra) iki cilddə çap olunmuş (21), bu əsər 1962-ci ildə Lenin mükafatına layiq görülmüşdür. Həmin əsər 2007-ci ildə Çində təkrar nəşr olunmuşdur XX əsrin 50-ci illərində yapon dilçisi T.Nisida tanqut mətnləri üzərində araşdırmalara başlayır. T.Nisida P.K.Kozlovun tapdığı tanqutca-çincə lüğət əsasında tanqut heroqliflərinin oxunma qaydalarını tapmağa cəhd edir (22, I, s. 27). Eyni üsulla tədqiqat aparan rus alimi M.V.Sofronov 1968-ci ildə iki cilddən ibarət “Tanqut dilinin qrammatikası” kitabını çap etdirir (22, I, II). Tanqut dilinin və yazısının tədqiqində N.İ.Konrad, Y.İ Kıçanov, M.V.Sofronov və başqa tədqiqatçıların böyük əməyi olmuşdur (14; 15; 16; 17; 13; 30; 22; 23). Tanqut yazısı barədə verdiyimiz bu kiçik məlumat da göstərir ki, Tibet əlifbasını “tanqut əlifbası” adlandırmaq özünü doğrultmur. Çünki bu yazı sistemlərinin biri ideoqrafik yazıya, digəri isə fonoqrafik yazıya aid olunur və onların arasına bərabərlik işarəsi qoymaq qeyri-mümkündür. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|